Sedamdesetih godina devetnaestog vijeka cijeli srpski narod bio je u svojevrsnom pokretu. Razni aktuelni događaji i procesi, koji su ugrožavali njegove vitalne interese, doveli su do snažnog buđenja nacionalne svijesti i gibanja na svim srpskim prostorima. Sazrijevala je misao o konačnom oslobođenju od tuđinske vlasti i sanjao se dan narodnog ujedinjenja svih srpskih krajeva.

Vizionarski nosioci tih ideja u Beogradu su bili knez Mihailo i Ilija Garašanin. Turske posade pod pritiskom napuštaju srpske gradove. Na Cetinju, vođen Njegoševom mišlju, energični knjaz Danilo pokušava isto, osokoljen pobjedom na Grahovcu. Nažalost, oba mlada srpska vladara pašće u atentatu, a na prestola će doći ljudi drugačijeg kova. Srbi u Dalmaciji i Boki glasno brane svoju vjeru i ime i ne daju Austriji da zadire u njihova stara prava, što će dovesti do Krivošijskog ustanaka. Beč raspušta Vojnu krajinu na štetu srpskih interesa i privilegija, koje oni zadobiše vijekovima lijući krv za habzburške interese. U Sarajevu i Mostaru Srbi grade tada najveće pravoslavne crkve na Balkanu. Austrija, Rusija i druge evropske sile sve više se bave sudbinom turskih posjeda na Balkanu, što će uskoro otvoriti i tzv. “istočno pitanje”.

Sve se to reflektuje i na fočanske Srbe, koji su tu na nemirnoj Hercegovini i sami bili dio tih procesa, te kao akteri skorašnjih buna i Vukalovićevog ustanaka trpjeli razne nevolje i stradanja, poput krvavih pohoda Omer-paše Latasa na Crnu Goru.

U dijelu Foče zvanom Srpska varoš, gdje je uglavnom bio koncentrisan sloj bogatijih srpskih trgovaca i zanatlija, osjećala se tih vremena određena napetost kao nagovještaj skorog raspleta. Pomaljao se tračak svjetla u osmanskom mraku i strujanje vjetrova koji će konačno odnijeti Turke sa srpske zemlje. Fočaci su slutili da će kao strateški i ekonomski jako srpsko uporište imati značajnu ulogu u tim očekujućim događajima. Tada, na samom izmaku pomenute decenije, 1869. godine 18. maja, prije 155 godina, u poznatoj patriotskoj porodici Jeremića rođen je Risto Jeremić, od oca Jova i majke Kriste iz ugledne porodice Hadživuković. Jovo, otac Ristov, bio je dobrostojeći gazda fočanski, koji je baveći se trgovinom i zanatom stekao zavidan ugled i imetak. On će sina, prilježnog knjizi, poslije Srpske osnovne škole u Foči slati na dalje školovanje, svjestan važnosti obrazovanja. Mlađani Risto opravda očeva očekivanja i Jovo ponosno dočeka da 1898. vidi sina kao doktora cjelokupne medicine i prvog hirurga iz Bosne i Hercegovine, koji će u još mnogo čemu biti prvi ili među prvima.

Fočanski Prometej

Risto u Sarajevu pohađa gimnaziju koju okončava u Dubrovniku 1889. Medicinu studira u Beču, a svršava 1897. u Gracu. Uprkos posvećenom marljivom studiranju, kao vatreni rodoljub, pravi izdanak svoga zavičaja, nalazi vremena za angažovanje u raznim patriotskim društvima srpskih i slovenskih studenata na austrougarskim univerzitetima. Dolazeći kući na ferije tu svetu vatru je kao Prometej donosio među svoje fočanske vršnjake, sa ciljem da se tu zametne nukleus nacionalnog organizovanja oko naprednih ideja za narodni preporod. On tako u Foči 1893. osniva prvu sokolsku organizaciju, pri čemu i svoju kuću ustupa za vježbalište, međutim “švabske” vlasti će ih uskoro zabraniti. Naredne godine osniva Trezvenjačko društvo “Pobratimstvo”, koje će godinama biti podsticaj i primjer za osnivanje sličnih društava na srpskim prostorima. Starješina bosanskih sokolova Vojislav Besarović će kasnije potvrditi da je: “Prva sokolska iskra u Bosni sinula u Foči 1892. godine”. Risto potom osniva skautsko i planinarsko društvo i sa drugovima obilazi mnoge naše planine. Radili su ono što su mogli u tim okolnostima, budili nacionalnu svijest i jačali unutrašnje jedinstvo u narodu.

Odmah po svršetku studija Risto je primljen u sarajevsku Zemaljsku bolnicu. Tu će kao prvi domaći čovjek i specijalizovati hirurgiju kod dr Jozefa Prajndlsbergera, inače muža prve bh. novinarke Milene Mrazović. Potom će dr Jeremić biti šef hirurgije u tuzlanskoj bolnici sve do rata 1914. U tom gradu je i ugledan dopisnik i član redakcije ćiriličkog lista “Srpski pokret”.

Godine 1901. on sa grupom srpskih intelektualaca u Sarajevu pokreće postupak osnivanja Srpskog prosvjetnog i kulturnog društva “Prosvjeta”, kao najvažnije kulturne i patriotske institucije, koja će postati matica svih srpskih nacionalnih društava i organizacija. Na osnivačkoj skupštini avgusta 1902. za predsjednika društva izabran je Risto hadži Damjanović, a za potpredsjednika dr Risto Jeremić, koji će potom biti i predsjednik 1904/05.

Iako je znao da mu to crno-žuta monarhija neće oprostiti, ovaj vrsni srpski rodoljub kao ljekar dobrovoljac u Kragujevcu sa skalpelom u ruci učestvuje u Balkanskom ratu, dok se njegovi Fočaci kao dobrovoljci hrabro tuku pod Skadrom, kiteći se ranama i najvišim ordenjem poput Petka – Pešuta Klarića.

Kako je Beč još za vakta u svoj crni tefter “ukajitio” sva Ristova “velikosrpska nedjela”, on se uskoro po Sarajevskom atentatu nađe u tamnici sa ostalim čelnicima “Prosvjete” i drugim viđenim Srbima. Ukupno 156 njih bijaše optuženo za veleizdaju. Osuđen je na tri godine robije koju je u neljudskim uslovima tamnovao u Sarajevu, Banjaluci i Zenici. U to vrijeme i njegov zavičaj zahvati talas teškog zločina. Austrija jedva dočeka taj povoljan trenutak da aktivira već spreman plan za stvaranje “etničkog zida” prema Srbiji i Crnoj Gori, tako što bi u Podrinju istrijebila “nelojalno” srpsko stanovništvo, a tu naselila odane etničke elemente. U Foči i okolini odmah se formiraju muslimanski odredi “šuckora” pod komandom Smaila Šiljka, koji pokreću masovna ubistva, hapšenja i progone Srba. Streljana su 72 civila iz Završja i 24 iz Sjerča, potom pogubiše i 52 Čelebićana. Masovna ubistva su naređivali sreski poglavar Šajber i sudija Mato Boškić, a kapetan Adam Nedeljski i narednik Franjo Retig su krvavili ruke do lakata. Zvjerstva su bila užasna, Nikoli Kujundžiću iz Orahovice komšije šuckori su odsjekli donju vilicu, nos i uši i izvadili oči pa ga tek onda ubili kao i Milana Živkovića. U Šukovcu su zakopavani živi ljudi. Samo sredinom avgusta 1914. pogubljeno je 126 srpskih civila, a oko 500 do oslobođenja. Pored toga, u zadnje dvije godine rata glad je pokosila još 2.200 Srba tog kraja. I to nažalost nije sve. Hiljade fočanskih Srba je otjerano u razne logore, gdje su masovno umirali zbog bezdušnog iznurivanja glađu, izlagani epidemijama tifusa i tuberkuloze. U Aradu je tako kosti ostavilo 206, a u dobojskom logoru 109 njih. Kada se tome dodaju i oni poginuli u srpskoj i austrougarskoj vojsci, biće da je od 1914. do 1918. smrt ugrabila preko 3.500 fočanskih Srba, dok su se na tom prostoru vodile i direktne ratne operacije. 

Ni Jeremiće nije obišlo ovo stradanje. U logoru u Aradu 1915. umoren je i Ristov otac Jovo, zajedno sa rođakom Aleksijem, dok je u dobojskom logoru podlegao drugi im rođak Vukadin sa dvogodišnjom kćerkom. Sin mu Uglješa sa 18 godina pade u srpskoj vojsci kod Višegrada, a na solunskom groblju Zejtinliku pogreben im je rođak, srpski dobrovoljac Vasilije Jeremić.

Sa dužnim poštovanjem treba pomenuti i brojne nepokolebljive rodoljube, fočanske dobrovoljce u Velikom ratu, među kojima su mnogi bili svijetli primjer junaštva i samoprijegora. Samo u redovima Jugoslovenskog dobrovoljačkog korpusa borilo se njih preko 200, dok je znatan broj bio i u drugim jedinicama, posebno u odredima pristiglim na Solunski front iz Crne Gore.

Između dva rata

Nakon rata od 1919. godine dr Jeremić vrši funkciju direktora Zemaljske, odnosno Državne bolnice u Sarajevu, najznačajnije zdravstvene ustanove tog vremena u BiH. Potom je u Subotici 11 godina šef saniteta Direkcije državnih željeznica. Tu kao honorarni profesor predaje i sudsku medicinu na trećoj godini Pravnog fakulteta. U penziju odlazi nakon što mu je uvažena ostavka novembra 1934. Međutim, kao čovjek humanista i slobodouman patriota i dalje će ostati društveno angažovan. Godine 1936. vidimo ga kao jednog od osnivača Srpskog kulturnog kluba, a 1937. postaje počasni doktor Beogradskog univerziteta. Septembra 1937. u Beogradu je održan sabor koji se bavio potrebom čuvanja sjećanja na žrtve oslobodilačke borbe u Kraljevini Jugoslaviji. Na saboru je uzelo učešće oko 1.500 predstavnika raznih patriotskih udruženja i organizacija iz cijele zemlje. Na čelu akcionog odbora bili su dr Risto Jeremić i dr Vladimir Ćorović. Zaključeno je, između ostalog, da istoričari, pisci, novinari i drugi ljudi od pera treba da prikupljaju podatke o onima koji su širili slobodarsku misao i žrtvovali se za svoj narod. Tim povodom list “Dubrovnik” u tekstu “Sjetimo se” piše: “Ko se svojih zaslužnih sinova dostojno ne sjeća, nije dostojan ni da ih ima, a i on sam ne zaslužuje mjesto među časnim i plemenitim ljudima i narodima”.

Jeremić je još 1921. pisao o grijesima Austrije na Balkanu koja je između ostalog:

“ ...oglasila Maćedonce zasebnim jugoslovenskim plemenom i podupirala aspiracije Bugara i Arbanasa na Staru Srbiju i Maćedoniju. (...) Iznašla za srpskohrvatski jezik naziv bosanski, izumila bogumilsku veru te da bosanskohercegovački Srbi nisu slovenskog već romanskog porekla – Vlasi”. On takođe piše da naša gorštačka dinarska rasa daje ljude čelično jake, silne energije, hladnokrvne, pune vrlina, zahvaljujući kojima se srpski narod uspijeva uvijek iznova obnoviti, uprkos velikim ratnim i epidemijskim gubicima.

Jeremić se podrobno bavio istorijom zdravstva i bio začetnik te oblasti u nas, a otkad se 1911. upoznao sa Jovanom Cvijićem, on pokazuje veliko interesovanje za naučni rad iz oblasti etnologije, antropologije i geografije. Pored toga jako se zanima za istoriju i jezik, pa će tako objaviti 15 knjiga i preko 70 raznih tekstova iz pomenutih oblasti. Između ostalog, pisaće o porijeklu stanovništva Tuzle, o Bunjevcima i njihovom porijeklu, zatim studiju o stanovništvu Bijeljine i ustanku u Posavini. Istražuje etnografske prilike u Vojvodini. Naravno, bavio se i istorijom svoga kraja (Has Hoča), zatim Karlovaca i još mnogo čime. Bio je i počasni predsjednik sekcije za istoriju medicine Srpskog lekarskog društva, a kasnije i Naučnog društva BiH, preteče Akademije nauka i umjetnosti.

Milenko Filipović pominje dr Jeremića kao svog mecenu koji je materijalno pomagao i druge, ističući njegove zasluge za nastanak i izdavanje “Memoara Živka Crnogorčevića”. Napominje kako je dr Jeremić kao vrhunski ljekar pored redovne prakse “svud gdje je boravio i radio učestvovao i pokretao razne kulturne i nacionalno-patriotske akcije.” Dr Radovan Samardžić kaže da studija dr Jeremića o istoriji zdravstvenih prilika u BiH “... daleko prevazilazi okvire stručne medicinske literature i dobija nesumnjiv značaj za našu istorijsku nauku, kao i za sociologiju i etnologiju. (...) On (Jeremić) je osvetlio pomrčinu u kojoj je naš svet pod Turcima živeo i našoj istorijskoj nauci prvi dao jednu skupnu sliku tog života i ona mu to mora priznati.”

Velikan

Tokom Drugog svjetskog rata je pri Ravnogorskom pokretu formiran Centralni nacionalni komitet Kraljevine Jugoslavije, koji je okupljao predstavnike svih predratnih političkih stranaka, “začudo” izuzev komunista i Hrvatske seljačke stranke. Vodeće ličnosti bili su Dragiša Vasić i dr Stevan Monjević, a dr Risto Jeremić postaje jedan od potpredsjednika zajedno sa Adamom Pribićevićem i Mustafom Mulalićem. Risto je nekim čudom poslije rata izbjegao smrt ili robiju, biće da su ga komunisti poštedjeli kao vrhunskog stručnjaka ili se neko “jak” zauzeo za njega.   

Jeremićima su komunističke vlasti oduzele mnoge posjede i dobra, te su tako upropašćeni kao i ostale porodice iz uglednog građanskog sloja fočanske Srpske varoši, koja je imala snažan ekonomski i duhovni uspon krajem 19. i u prvoj polovini 20. vijeka. Taj svijet je zauvijek nestao i uništen, suprotno svakom smislu i logici, a na njihov stari sjaj i moć podsjećaju još rijetko preživjele gazdinske kuće, odavno poklekle i oronule. Kuća u kojoj je rođen dr Jeremić bila je u centru grada, u današnjoj Njegoševoj ulici i kao djelimično oštećenu vlasti su je porušile i nacionalizovale plac da bi na njemu bio sagrađen Dom JNA. Pored toga fočanski Srbi su masovno stradali u Drugom svjetskom ratu, a i poslije njega, ali to ćemo ostaviti za neku drugu priču.

Dr Risto Jeremić je poslije penzionisanja živio u Mostaru, gdje je umro i sahranjen septembra 1952. U braku sa Anikom Šolom imao je sinove Ivana inženjera i Milana ljekara. Milan je živio i umro u Americi, nije imao potomaka, kao ni brat mu Ivan, koji se kao australijski penzioner vratio u Mostar, odakle je pak morao pobjeći 1992. da bi se skrasio u Beogradu gdje je i umro.

Risto Jeremić je bio jedan od velikana srpske slobodarske ideje. Čuvanje sjećanja na takve ljude i njihova djela pomaže nam da se sjetimo ko smo i prenemo iz kolektivne amnezije, globalističkih zabluda i naivne lakomislenosti. Učeći od njih dajemo šansu našem opstanku.

Spomenik

Inicijativom Muzeja Stare Hercegovine, na čelu sa kustosom Dankom Mihajlovićem, Foča se sredinom prošle godine dostojno odužila svom velikom sinu dr Ristu Jeremiću. Otela ga je od zaborava otkrivajući u krugu muzeja njegovu mermernu bistu,  rad beogradskog vajara Velimira Karavelića. Tom činu je prethodilo i otvaranje hvale vrijedna izložba “Fočanski soko”, koja je osvijetlila pokretačku ulogu dr Jeremića u vezi sa tim, ali i drugim društvima u Foči krajem 19. vijeka.

Uspješna familija

Jeremići su iznjedrili čitav niz značajnih pojedinaca, od naučnih i nacionalnih pregalaca, preko uspješnih privrednika, do ratnika u svim srpskim ratovima i borbama za slobodu za šta su platili visoku cijenu ostavljajući kosti od Hercegovine do Soluna. Potiču od hercegovačkog plemena Riđana, koje obitava južno od Nikšića (danas Crna Gora). Rodonačelnik Jeremija se prvo nastanio u Pljevljima, odakle je uskoro, negdje oko 1660. porodicu predigao u Foču. On bijaše poznat kujundžija i uspješan trgovac, koji potom kao znatan posjednik umnoži kapital kroz eksploataciju i preradu drveta. Pored Rista, u BiH je dugo kao jedini ortoped radio njegov rođak Todor Jeremić, koji je za vrijeme kraljevine bio i narodni poslanik.

Piše: Dragan Mijović