U dan kada je stavio posljednju tačku na rukopis od nekih 800 stranica nazvan “Deobe”, njegov pisac Dobrica Ćosić (1921-2014) ulazio je u petu deceniju života.

Iza sebe je imao četiri godine učešća u partizanima, status pobjednika i petnaestogodišnju istoriju političkog, intelektualnog, književnog djelovanja u novom društvu, velike zanose i ozbiljnija razočarenja, jasne sumnje, iskustva i iskušenja, važna prijateljstva i partnerstva sa obje strane ideološke razdjelnice srpskog i jugoslovenskog društva. Roman objavljen 1961. godine, osvojio je drugu NIN-ovu nagradu za svog autora, nakon one koju je dobio za drugi roman “Koreni” (1954) i na neki način njegovo treće prozno djelo, označilo je vrhunac prve faze pisanja vođene ideološkim zanosom lijevih ideja i komunističke revolucije.

U vrijeme izlaska romana, bio je jedan od najcjenjenijih pisaca bivše SFRJ i talentovana zvijezda socijalističke književnosti, pred kojim su bila otvorena sva vrata tadašnjeg društva, tako da je sam izbor teme i način njenog književnog tretmana izazvao veliku buru u javnosti. Sve to dešavalo se prije sukoba sa idejama KPJ i kritikama na račun njegovog vođstva u drugoj polovini šezdesetih , zbog čega će godinama biti zabranjivan i osporavan uz status ideološkog disidenta. Daleko prije od, kako je on to više puta istakao u intervjuima, neželjenog, ali stečenog statusa “oca nacije”, zasluženog prije svega uspjehom romana “Vreme smrti” i “Vreme zla”, te političkim angažmanom u prosrpskoj politici. Taj pojam su kasnije često zloupotrebljavali politički i književni oponenti, prije svega protivnici tzv. “velikosrpskog nacionalizma”, koji su da ironija bude veća, bivšeg partizana i komunistu često krstili ideologom četništva i Velike Srbije.

Strogo književno posmatrano, “Deobe” su na prvi pogled roman sa temom o četničkom ravnogorskom pokretu u Srbiji, o putu od kompromisne saradnje sa partizanima u prvim ustaničkim danima 1941. pa sve do njegove vojne, istorijske i moralne kapitulacije u finišu rata 1944. godine. Međutim, “Deobe” su istovremeno i socijalni, ratni i psihološki roman, koji opisuje i objašnjava jednu složenu nacionalnu pojavu sa dubokom korijenima u prošlosti i tradiciji. Glavni fokus je na dva lika jedne porodice, to su Uroš i Miloš Babović. Otac, koji postaje četnički vojvoda, i njegov sin, partizanski vođa. Sin pokušava da likvidira oca, a otac kada zarobe sina donosi odluku da ga ubiju. Majka, odnosno žena, na kraju srpom kojim je muž presjekao djetetovu pupčanu vrpcu - odsijeca mu glavu. Strahovita priča o razdvojenosti, o krvnim srodnicima na suprotnim ratnim stranama, koja je kroz prizmu lične, porodične drame secirala opštu nacionalnu tragediju ideoloških podjela u Drugom svjetskom ratu, čiji efekat pojačavaju sudbine ostalih likova poput oficira stare garde Koste Cvetića, političara Bate Pavlovića, monaha Gavrila, nadničara, četnika Ljubiše Dačića i zlokobne figure ideologa noža četnika Lazara Običnog. Srpski esejista, književni i pozorišni kritičar, romanopisac i dramaturg Dragoljub Stojadinović u predgovoru za jedno od brojnih izdanja romana piše da je Babovićeva avramovska odluka agonično finale romana i svijeta na izdisaju.

- Ubistvo sina je agonično finale, apsurdni čin dezorijentacije, klasne i nacionalne pometnje, paranoični pokušaj očajanja da se preobrati u vrlinu, osećaj kraja i smaka sveta na izdisaju - piše Stojadinović.

Bez obzira na književna i ideološka tumačenja, “Deobe” su jedno od najznačajnijih djela srpske književnosti nakon Drugog svjetskog rata. Izazvale su pažnju čitalaca i kritike zbog tematskog i formalnog iskoraka u odnosu na tadašnje književne tokove.

Naizgled, istorijska epopeja o ravnogorskom pokretu u Srbiji, roman je metafora o podjelama u istoriji i tradiciji srpskog naroda, sudaru revolucije i zločina, nacionalnog mita i južnoslovenskih ideala, partizana i četnika, seljačkog i građanskog. Osim tematskog preokreta u dotadašnjoj književnosti socijalističkog realizma, “Deobe” su se izdvojile specifičnom kompozicijom, naglašenim i kompleksnim unutrašnjim monologom kao dominantnim stilom pisanja, višeglasjem kao govorom društvenih masa u ulozi glavnog junaka, interpolacijom, stilskom raznovrsnošću i leksičkim bogatstvom. Kritičar Milan Vlajčić ističe da je roman akt intelektualnog poštenja i hrabrosti autora da se suoči sa sobom i okruženjem.

- “Deobe” su spremnost pisca da se uhvati u koštac sa pulsirajućom savešću, svojom ili tuđom. Potresna i uzbudljiva evokacija kataklizme čoveka u ratu i tegobnih ispaštanja Srbije - kaže Vlajčić.

Književni kritičar i novinar Teofil Pančić, je na molbu Ćosićeve kćerke Ane Ćosić-Vukić, kao nasljednice piščevog legata pisao pisao predgovor za “Lagunino” izdanje “Deoba”, proglasivši ga “prvim romanom druge Srbije”, što je istaknuto na naslovnici knjige kao tzv. “blurb”, koji je izazvao bijes onih koji su pisca vidjeli kao nacionalno orijentisanog autora.

-”Deobe” su u najtransparentnijem sloju roman o četništvu, o uzrocima i modusima njegovog nastanka u okolnostima sveevropske katastrofe i nacionalnog sloma i o neminovnosti njegovog nečasnog kraha, potonuća u dekadenciju, u poživotinjenje.

- Ne bi to bilo, ni u kontekstu vremena, revolucionarno novo da istaknuti partizan Ćosić o četništvu nije pisao iz njega samog, iz njegovih unutrašnjih razloga, motiva, ograničenja, predrasuda, da nije učinio taj ključan napor koji razlikuje pisca od ideologa: da transcendira mišljenja, ukuse i limite piščevog građanskog i privatnog “ja” i zađe duboko na drugu stranu, te da se odatle vrati obogaćen za spoznaje od čijeg sticanja tek postaje moguće da nastane literatura - napisao je Pančić.

Književni teoretičar i profesor Filološkog fakulteta Jovan Delić u svojoj besjedi “Modelovanje vremena” o Dobrici Ćosiću, iznosi tvrdnju da su “Deobe” nadrasle literaturnu vrijednost i postale istorijski arhetip nacionalne kolektivne svijesti.

- Mada su se već u “Korenima” sukobi i diobe spustili u porodicu, pretvorivši kuću Katića u “hajdučko pozorište”, tek će trotomni roman “Deobe”, već svojim naslovom, aktivirati arhetip kojim će se označavati srpski nacionalni usud kroz vjekove i vremena, iako će dočarani događaji biti prostorno i vremenski lokalizovani na Drugi svjetski rat i samouništavajući nacionalni sukob između partizana i četnika. Ideološki i vojnički nacionalni raskol i građanski rat spustio se u porodicu, među oca i sinove i doveo je u porodični zločin i samouništenje. Izvanredno dobro pogođen naslov “Deobe” urezao se u kolektivnu svijest srpskog naroda kao istorijski arhetip, uz naslov “Seobe” Miloša Crnjanskog i zračiće vječno kao opomena i strah od tragičnog ponavljanja istorije - rekao je Delić.

U kontekstu brojnih i često potpuno različitih tumačenja ovog romana, o njegovom književnom kvalitetu možda najbolje govore desetine izdanja na brojim jezicima i konstantno visoka čitanost u istoriji dugoj šest decenija, koju nije mogla poljuljati niti kritika, niti publika, niti sam autor kroz svoja književno-politička lutanja.

Hronologija

Nakon “Deoba”, Ćosić piše eksperiment sa antiromanom “Bajka” iz 1966. godine, potom ponovo piše istorijski roman “Vreme smrti” koji je objavljen od 1972. do 1979. godine u četiri knjige. To je roman o Prvom svjetskom ratu, saga ne samo o porodici Katić nego i o Srbiji koja je doživjela golgotu. Trilogijom “Vreme zla”(“Vernik”, “Grešnik” i “Otpadnik” 1986.), Ćosić nastavlja priču o pojedincima iz iste porodice. Tako je “Vremenom smrti” i “Vremenom zla” popunjena hronološka praznina između romana “Koreni” i “Deobe” i ostvarena istorija o Srbiji i dvije prerovske porodice. Romanom “Vreme vlasti” nastavljena je istorija započeta romanom “Koreni”.