Dva zakona, koji su u posljednjih nekoliko mjeseci predstavljeni javnosti, obilježavaju odnos aktuelne srpske državne politike prema srpskom jeziku i njegovoj funkciji u srpskom društvu i kulturi.

Taj odnos je uslovljen suprotstavljenošću globalnog i nacionalnog, s jedne strane pritiskom raznih proevropskih tendencija na pristupnom putu Srbije u Evropsku uniju - da se poštuju ljudska prava i tamo gdje nisu nikad ni bila ugrožena, a sa druge konačno sazrelom sviješću o statusu srpskog jezika i pisma, o njihovoj vitalnosti, koja je takva da zahtijeva zaštitu, kao i brigu i nadzor nad upotrebom jezika i pisma - zarad njihovog očuvanja. U pitanju su Zakon o rodnoj ravnopravnosti, koji je Skupština Srbije već usvojila, i Zakon o zaštiti, očuvanju i upotrebi jezika srpskog naroda i ćiriličkog pisma, čije se usvajanje i u Srbiji i u Republici Srpskoj očekuje do 15. septembra ove godine. Da bi opstao jedan jezik čija je vitalnost - koja se mjeri povećanjem broja govornika, razvojem leksike i izražajnih mogućnosti jezika - višestruko i višekriterijalno oslabljena, neophodno je da mjere njegove zaštite i revitalizacije provode međusobno usaglašene i komplementarne politike - jezička i državna.

Rasparčavanje

U posljednjih nekoliko decenija, a posebno sa osamostaljenjem istojezičkih republika bivše SFRJ koje su promovisale njegove varijante u standardne jezike sa djelimično drukčijom normom i radikalno drukčijim imenom jezika - hrvatskim, bosanskim i crnogorskim, srpski jezik je počeo da gubi značajan dio svoje teritorije i govornika. Posljedice tog procesa su brojne, a sumarno se ogledaju u rasparčavanju njegovog kulturnog nasljeđa - za srpske ćirilične spomenike otimaju se svi i proglašavaju ih svojim, redefiniše se njegov identitet i identitet njegovih govornika, čiji je odnos prema upotrebi jezika manje-više nemaran. Srozavanje pisanog i govornog standarda srpskog jezika primjetno je na svakom koraku, a posebno u pisanim i govornim medijima, ali, nažalost, i u obrazovnom sistemu. Nepismenost i jezička nekultura postali su  opšta karakteristika i najvećeg broja onih koji se smatraju formalno pismenim - fakultetski obrazovanih, iz čega nisu izuzeti čak ni univerzitetski profesori. Nedopustivo je da neko predaje u osnovnoj, srednjoj školi ili na fakultetu bilo koji predmet, a da je pravopisno, gramatički i stilski nepismen. Takvom stanju doprinijela je i dosadašnja nebriga politike i nejedinstvo najuticajnijih srpskih lingvista u vezi sa identitetom jezika i u njemu ostvarene kulture, što je na kraju moralo biti zakonom zaštićeno. Zato je Zakon o zaštiti, očuvanju i upotrebi jezika srpskog naroda i ćiriličkog pisma prvi radikalni korak ka tom cilju. Za početak - dobro je što je u proceduri, a nadati se da će biti i usvojen, i pored otpora od strane raznih nevladinih organizacija, kao što je Helsinški odbor za ljudska prava u Srbiji, koji u ćirilici vide sredstvo “snažne nacionalističke mobilizacije i sredstvo prinude i zastrašivanja građana”, te uprkos protivljenju predstavnika onih naroda koji se smatraju govornicima drugog jezika i u zaštiti srpskog jezika na srpskim teritorijama i srpskom kulturnom prostoru vide hegemonističke tendencije srpskog naroda nad drugima. Sam Zakon, kako je to predstavljeno u petnaest njegovih članova, nije toliko radikalan koliko su to već u njegovoj kritici predstavili zagovornici ravnopravnosti ćirilice i latinice, kao i oni koji u sve što je srpsko učitavaju kolektivnu ksenofobiju. Zakonom se više promoviše ćirilica nego što se proskribuje latinica u javnom životu. Samim tim što je upotreba ćirilice obavezna za institucije i manifestacije koje se finansiraju iz javnih sredstava, ali ne i za “privredne i druge subjekte”, što uključuje i medije i druge štampane publikacije - kako stoji u članu 10 Zakona o zaštiti, očuvanju i upotrebi jezika srpskog naroda i ćiriličkog pisma - ostavljeno je mnogo suštinskog prostora za slobodan izbor u upotrebi pisama. Očekivalo se da će Zakon nametnuti i obavezu isticanja firmi i drugih reklama takođe ćirilicom, ali je to izostalo, a smatram da bi upravo premoć ćirilice u toj sferi upotrebe mnogo doprinijela njenoj revitalizaciji i ambijentu u kome se njeguje kolektivni identitet, određen ćirilicom i srpskim jezikom. Smatram da je država u tom pravcu trebalo da interveniše finansijski - da obešteti privrednike za izradu novih reklama - umjesto da ih eventualnim i vrlo neodređenim poreskim olakšicama stimuliše da preslove nazive svojih firmi u ćirilične i prilagode ih srpskom jeziku.

Očekivanja

No, nadati se da će opšta načela Zakona, posebno ona predstavljena u članu 11, u kome se opisuje društvena briga o jeziku i pismu, voditi ka usaglašenosti prakse sa proklamovanim načelom koje se ogleda u “promovisanju, očuvanju, njegovanju i obaveznoj primjeni norme standardizovanog jezika srpskog naroda i ćiriličkog pisma”. Nadati se da je ovo samo početak i da će primjena Zakona o zaštiti, očuvanju i upotrebi jezika srpskog naroda i ćiriličkog pisma voditi ka popravljanju statusa srpskog jezika i ćirilice, kao osnovnih identitetskih kategorija, te da će s tim ciljem inicirati i promjene u zakonskim aktima kojima se regulišu oblasti svih nivoa obrazovanja i medija. Da srpski jezik povrati izgubljeni dignitet, neophodno je da se na velika vrata vrati u masmedije i  na univerzitet propisom da svi mediji, bez izuzetka,  moraju imati lektore, a svi studenti, bez obzira šta i na kom fakultetu studiraju – moraju savladati osnove jezičke kulture savremenog srpskog jezika i jezika profesije. U protivnom, ako se jezička kultura i borba za status srpskoga jezika svede samo na nastavnike i profesore srpskoga jezika i književnosti, onda je osuđena na propast. Nužno je da se profesori i drugih školskih i univerzitetskih predmeta priključe toj borbi - da budu nosioci jezičke kulture, jer je obrazovanje generacija, koje su nosioci kulture, jedinstven proces.

Iz istog razloga iz koga donosi Zakon o zaštiti, očuvanju i upotrebi jezika srpskog naroda i ćiriličkog pisma, državna vlast Srbije treba da povuče iz upotrebe Zakon o rodnoj ravnopravnosti, u kome je nametnuta obaveza da se u svim oblastima društvenog života upotrebljava rodno senzitivni jezik koji podrazumijeva imenovanje zvanja i zanimanja za osobe ženskog pola tako što imenice moraju odražavati usaglašenost pola i gramatičkog roda (kao npr. vojnikinja, pedagoškinja i sl.). Takve nasilne, obimne i nagle intervencije u jeziku, kakve se nalažu Zakonom o rodnoj ravnopravnosti, mijenjaju prirodu i jezika i norme. Mnoge od novotvorenica, tzv. femininativa  ne odgovaraju duhu srpskog jezika, jer je značajan broj izveden nepoštovanjem ili neprimjenjivanjem pravila tvorbe riječi u srpskom jeziku, čime se narušava i njegova gramatička struktura. Uz to, nametanje ogromnog broja novoskovanih riječi unosi zabunu među govornike, od kojih se traži da nauče sve te riječi i da paze u svakom trenutku da ih pravilno upotrijebe, jer u protivnom mogu biti kažnjeni na osnovu prekršaja zakona. Budući da je u pitanju veliki broj riječi, to izaziva nesigurnost i frustraciju  u upotrebi jezika i kod onih koji su lingvistički obrazovani, što destabilizuje normu i ugrožava kontinuitet pismenosti generacija koje su završile sa formalnim obrazovanjem i usvajanjem jezika. Posljedice primjene Zakona o rodnoj ravnopravnosti nužno se moraju odraziti i na srpski jezik na širem planu, mimo granica Srbije. Ukoliko se data zakonska rješenja u budućnosti primijene, otvara se novi problem koji utiče na status srpskog jezika u Bosni i Hercegovini. Ako Republika Srpska ne donese isti zakon, primjena srbijanskog neće biti obavezna, a to podrazumijeva novu regionalnu varijantnu diferencijaciju standardnojezičke norme, što srpskom jeziku, ako je cilj da se očuva njegovo jedinstvo, nije potrebno.

A na sadašnjem njegovom “legalnom i legitimnom” prostoru, gdje je on i imenom svojim službeni jezik, u Republici Srbiji i Republici Srpskoj, književnojezička politika mora biti jedinstvena! Da je to moguće i da ne postoje ustavne barijere koje to mogu spriječiti, pokazuje i suštinska istost prijedloga Zakona o zaštiti, očuvanju i upotrebi jezika srpskog naroda i ćiriličkog pisma u Republici Srpskoj i Zakona o upotrebi srpskog  jezika u javnom životu i zaštiti i očuvanju ćiriličkog pisma u Srbiji. Formalna razlika u nazivima postoji da bi se u tekstu namijenjenom Republici Srpskoj ispoštovao sasvim ustavni naziv srpskog jezika kao jezika srpskog naroda. A ta terminološka “zamjena” moguća je upravo na osnovu toga što i jedna i druga sintagma znače jedno te isto, pa to da se jezik srpskog naroda zove srpski i obrnuto, da je srpski jezik jezik srpskog naroda - ne treba, valjda, nikome više dokazivati.

PIŠE: Milanka Babić, redovni profesor na Univerzitetu u Istočnom Sarajevu