Kao najveći hrišćanski praznik Srbi su oduvijek Vaskrs slavili u tvrdoj vjeri i pobožnosti, razumijevajući da je Hristovo stradanje i žrtvovanje učinjeno za spas čovječanstva. Ovaj praznik je za njih i bukvalno bio dah novog života u proljećnom buđenju cijele Božje tvorevine, kao pobjede života nad smrću.

Zemljodjelci i stočari slavili su dolazak obilja u novom rodu i plodu. Koliko je ova svetkovina za Srbe bila važna govori i činjenica da su se na taj dan priređivali i odigrali mnogi značajni događaji i manifestacije. Srpski kralj Stefan Dušan 16. aprila, na Vaskrs 1346. godine u Skoplju je krunisan za cara. Kasnija istorija bilježi i druge važne događaje poput Skupštine u Ostružnici na Vaskrs 5. maja 1804, na kojoj je Karađorđe sa 60 narodnih vođa učvrstio hijerarhiju započetog ustanka i dalji plan borbe, na Cvijeti, 23. aprila uoči Vaskrsa 1815. Miloš u Takovu podiže Drugi srpski ustanak, itd. U srpskim kneževinama, a potom i kraljevinama duboko religiozni pravoslavni narod čvrsto se držao svoje vjere, koja ga je spasila od nestajanja u turskom ropstvu, pa je bilo prirodno da slavljenje vjerskih praznika dobije i svoj institucionalni karakter i značaj. Onog trenutka kad su važni vjerski praznici postali i državni, oni su se počeli organizovano proslavljati i u vojsci, što je i posebno interesovanje ovoga teksta.

Odmah po sticanju autonomije 1830-tih, Kneževina Srbija je pristupila i uređenju svoje vojske. Na temelju odredbi Sretenjskog ustava iz 1835. donesen je i prvi vojni zakon “Ustroenie garnizone voiske” 1838. Iste godine donesena je i uredba o praznicima, u kojoj je između ostalog stajalo da je Veliki petak neradni dan i “ima se slaviti u vozdrženiju, tišini i molitvi”. Pored  neradnog dana Vaskrsa, praznovana je i Cvjetna nedjelja kao Dan Takovskog ustanka. Kralj Milan, veliki reformator srpske vojske, 14. marta 1844. donio je Rješenje o načinu praznovanja narodnih i vjerskih praznika u vojsci. Za dane praznika bilo je predviđeno održavanje vojnih parada, a u prestonici su poslije službe u crkvi trupe pozdravljali kralj, kraljica i najviši komandant po rangu. Svi oficiri koji na taj dan nisu imali dežurstvo, bili su dužni da idu u crkvu, a potom u dvor na čestitanje (podvorenje). Tokom praznika naređivana je počasna paljba sa 21 topovskim plotunom, a uveče su svi vojni objekti imali biti osvijetljeni svijećama koje su stavljane u prozore. Pored toga, jedan sat prije povečerja, vojna muzika bi marširala gradom a muzički program bi okončali odsviravši povečerje. U drugim garnizonima na čestitanje se išlo najstarijem komandantu. Pravilom službe regulisan je i način služenja muslimana i Jevreja u srpskoj vojsci, kao što su poseban način ishrane, oslobađanje od obaveza tokom posta, odlazak u džamije i sinagoge i svetkovanje njihovih praznika.

Dobroj majci i pastorci su sinovi (narodna izreka).

Katolici i protestanti nisu posebno tretirani jer ih je tada u Srbiji zajedno bilo tek pola procenta. Za vrijeme praznika jedinice su imale pojačan i poseban obrok. Značajno je pomenuti da je po Uredbi iz 1849. na svakih 10 vojnika davano po šest cvancika za kupovanje božićne, a tako i vaskršnje pečenice, koje su se pekle u vojnim, ali i drugim gradskim pekarama. Oficiri nisu imali pravo na ovu nadoknadu. Primjera radi, za vaskršnje praznike 1893. svaki vojnik je dobio za ručak dodatnih 300 grama mesa i po tri obojena jajeta, 0,75 decilitara rakije ili 1,5 decilitara vina. Vojnicima “Mojsijeve i muhamedanske vjere” isplaćivana je hrana u novcu za potrebe njihovih praznika. I u ratnim uslovima ove uredbe su provođene u mjeri u kojoj su to okolnosti dozvoljavale.

Krv i stradanje

Tokom završnih operacija u Prvom balkanskom ratu trupe stacionirane u novooslobođenim oblastima su vrlo svečano, pa čak i euforično, proslavljale praznik Hristovog vaskrsenja, koji je te 1913. pao na dan 27. aprila, dok su združene trupe crnogorske i srpske vojske slavile u tek oslobođenom Skadru, u koji su pobjedonosno umarširale na Veliki četvrtak. Naredne 1914. Srbija je 19. aprila vrlo radosno proslavljala Vaskrs pod utiskom prethodnih slavnih pobjeda i oslobađanja Kosova, Metohije i Makedonije. Prestolonasljednik Aleksandar prisustvovao je svetoj liturgiji u manastiru Gračanici, gdje se i pričestio zajedno sa vladikama, sveštenstvom i vjernim narodom. Niko tada ni slutio nije kakav se crni oblak nadvijao nad Srbijom, te da će za tačno 100 dana od ovog svijetlog Vaskrsa Srbija ponovo morati da ugazi u krv i stradanje, kakvo je istorija rijetko zabilježila.

Ratne 1915. u proljeće stanje u Srbiji je očajno, tek suzbijena epidemija tifusa uzela je stravičan danak, pokosivši oko 40.000 vojnika i 100.000 civila. Neprijatelj je u Mačvi počinio najsvirepija zvjerstva nad golorukim narodom. Bolnice su bile pune teških ranjenika iz prethodnih borbi.  Upravo sa njima u Vranjskoj banji odlučio je stari kralj Petar proslaviti Vaskrs 1915. i uručiti svakom od njih novčanu pomoć. Lječilište je napustio 15. aprila i, mada narušenog zdravlja, uputio se pravo na front među vojsku. Ostalo je zabilježeno da je Čika Pera uredno izmirio svaki dinar troškova svoga boravka “za kvartir, kujnu, ogrev i brigu o konjima”. Ko je mogao vjerovati da će sljedeći Vaskrs srpska vojska, bolje rečeno ono što je od nje ostalo, dočekati na Krfu, zajedno sa vladom i drugim državnim institucijama. Upravo tog istog Vaskrsa, 4. aprila 1915. u Berlinu su se sastali načelnici generalštabova Njemačke i Austrougarske Fon Falkenhajm i Fon Hecendorf i tom prilikom su donijeli smrtnu presudu za srpsku vojsku i državu. Naime, zaključeno je da se što prije izradi plan za trojnu invaziju Srbije snagama dvije carevine, uz pomoć  Bugarske. Tokom ljeta je izvršena koncentracija oko 800.000 njihovih vojnika, a napad će započeti 6. oktobra iz pravca Bosne, Srema, Banata i Bugarske.

Uzmičući pred nadmoćnom silom, poslije nezapamćenog stradanja u Albanskoj golgoti, srpske trupe su prispjele na Jadransku obalu. Trebalo je još samo da do Valone prekorače jednu “sitnicu” od 180 kilometara kroz močvare i pustare. Na tom maršu užasa, kroz zavijana bespuća, smrt je ugrabila 77.455 srpskih vojnika i oko 150.000 civila. Od januara do marta savezničke lađe će iz Valone na Krf evakuisati oko 160.000 srpskih vojnika, gdje će ih prihvatiti Francuzi. Jednom prilikom, dok su brodovi sa ovim mučenicima pristajali u krfsku luku, francuski orkestar je svirao srpsku himnu, a sa paluba je hiljade živih leševa uskliknulo svoju himnu – molitvu “Bože spasi, Bože brani srpskog kralja, srpski rod”. Bila je to snažna manifestacija njihovog nepokorenog duha. Neki francuski vojnici su plakali gledajući te iznurene mučenike, hodajuće kosture, koji su ličili na strašila u ritama od uniformi. Najmučniji utisak su ostavljala njihova spečena lica sa izrazom neke sjetne gorčine, dok su tamni kolobari sjenčili upale oči. Oči koje su gorile nekom prkosnom vatrom kao da su govorile: “Evo nas, pretekli smo, pobijedili smo smrt.” U teškim životnim krizama kod tih ljudi se rodila neka čudesna snaga, iz koje je izvirala natčovječanska upornost i sposobnost za trpljenje i trajanje do neslućenih granica ljudskih mogućnosti. Nažalost i na Krfu je nastavljeno masovno umiranje, mnogima od njih će Jonsko more biti plava grobnica. Uskoro dođe i Vaskrs 22. aprila, stari kralj Petar zatraži od Vrhovne komande da se zbog nastalih teških prilika za Vaskrs ne priređuju nikakvi prijemi i njemu ne šalju čestitke. Dio djelimično oporavljenih trupa poslije službe Božije u stroju je saslušao poslanicu Vrhovnog komandanta, regenta Aleksandra. U njoj im, uz čestitanje praznika “u ovim teškim i mučnim danima”, između ostalog poručuje: “Ohrabrimo se nadom u Boga i njegovu pravdu i verujmo tvrdo da će ipak i naša pravedna stvar pobediti/..../verujmo junaci da će Srbija vaskrsnuti i biti još veća, jača i lepša no što je bila. Neka se stoga iz vaših grudi ne podigne ni jedan uzdah, neka se niz vaša opaljena lica ne skotrlja ni jedna suza žalosnica, već neka se iz vaših usta čuje jedna čvrsta i odlučna reč: Borba do pobede, borba do vaskrsa Srbije....”. Ove riječi su imale snažno dejstvo na te prekaljene ratnike, koji su visoko poštovali svog mladog komandanta i bezgranično mu vjerovali. On je još od 1912. sa njima na frontu dijelio zlo i dobro, a evo i sad,  mada ozbiljno bolestan, odbio je da bude evakuisan iz Valone sve dok posljednji srpski vojnik nije kročio na palubu italijanskog broda.

Nagovještaj trijumfa

I ovom prilikom Vlada je obezbijedila, uz inače dobru ishranu, pojačane obroke za praznike. U toku tri dana Vaskrsa svaki vojnik dnevno će dobijati 1000 grama hljeba, 450 grama mesa, 100 grama konzerviranog mesa, 250 grama slanine i 500 grama povrća. Pored toga, vojnik je dnevno dobijao i 300 grama vina, 20 grama duvana sa cigar papirom i 25 grama ruma.

Oni koji su tada olako otpisali srpsku vojsku i mogućnost njene značajnije borbene upotrebe u nastavku rata, žestoko su se prevarili. Prosto je nevjerovatno kako se ta vojska brzo oporavila i ponovo krupnim i sigurnim korakom stupila na ratnu pozornicu. Tada, krajem zime 1916, ni po čemu se nije dalo naslutiti da će ta vojska već od maja do juna biti prebačena u Solun, da bi potom sredinom avgusta posjela položaje prema dobro utvrđenim Bugarima, a još manje se moglo očekivati da će 30. oktobra osloboditi i prvu stopu svoje otadžbine, kada su uz ogromne žrtve zauzeli “kapiju slobode” Kajmakčalan i pobili srpsku zastavu na najviši vrh 2524 metra nad morem. Do kraja te sudbinske 1916, zajedno sa saveznicima, 19. novembra oslobodiće i prvu srpsku varoš Kumanovo. I mada se graničilo sa nestvarnim, bio je to rani nagovještaj konačnog trijumfa srpskog oružja.

Te zime, izuzev dijelova Druge armije zadržane na položaju Moglene, ostatak trupa je povučen u Solun na zimovnik i popunu dobrovoljcima zbog velikih gubitaka. U proljeće 1917, na veliku žalost Srba, više savezničke komande nisu planirale nastavak operacija na ovom frontu. Vaskrs koji je padao 15. aprila je, shodno povoljnim okolnostima, proslavljen dosta veselo i sadržajno. Vojska je čistom vjerom nadahnuta masovno postila i pričešćivala se u solunskim crkvama. O vjerskim potrebama srpske vojske brigu je tada vodilo 59 pravoslavnih sveštenika, dva imama i jedan rabin, od ukupno 92 vojna sveštena lica, koliko ih je bilo prije povlačenja iz Srbije. Stalna i velika bila je potreba srpskog vojnika za duhovnom okrepom, molitvom za svoje najbliže i za spas Srbije. Po tvrđenju mnogih, njihova molitvena sjedinjavanja s Bogom bila su silno emotivna i katarzična, jer je upravo vjera, uz rodoljublje, bila najveći izvor njihove snage. Vojnici su u svojim logorima pravili poljske crkvice i oltare od raznih priručnih materijala, a Moravska divizija je u Benici sagradila hram od čvrste građe. I u Bizerti, gdje je radi oporavka bio smješten dio srpskih trupa, podignuta je srpska crkva.

Malo je poznat jedan kuriozitet da su srpski vojnici-đaci još na Krfu formirali i fudbalske klubove koji su igrali redovne utakmice, naročito sa klubovima engleske i francuske vojske. “Srpske novine” na Veliku subotu pišu da će se sjutra na Vaskrs 1917. “odigrati velika loptačka utakmica između đačkog kluba “Napredak” i engleskog kluba “Kanada” sa početkom u četiri časa”. Englezi, svjetski čuveni fudbaleri, poraženi su od Srba na toj utakmici, kao i na prethodnoj 15 dana ranije.

Sljedećeg Vaskrsa, 5. maja 1918. srpska vojska je, pogleda uprtog u otadžbinu, kao zapeta puška s' nadom čekala naredbu za proboj, pa da jurišne čete, bataljoni, pukovi i divizije, ne pitajući za cijenu, polete na neprijateljske utvrde iza kojih je rodna gruda, njihova djeca, žene, roditelji... Bili su čvrsto ubijeđeni da je blizu kraj njihovih patnji i stradanja. U vaskršnjoj čestitki stari kralj Petar pohvaljuje odlučnost u zalaganje vojnika i starješina i nedostižno požrtvovanje u borbi, uvjeren u “skori vaskrs i ujedinjenje vaskolikog srpstva”. Sa druge strane, prestolonasljednik Aleksandar svoju čestitku vojsci intonira u duhu odluka Krfske deklaracije i predviđa skoro ujedinjenje sa “ostalom našom braćom Jugoslovenima”. Konačno to se i desilo, kada su poslije proboja Solunskog fronta srpski vojnici u nezadrživom jurišu zajedno sa saveznicima oslobodili prostor buduće zajedničke države.

Vaskrs u Sarajevu

Vojska novostvorene Kraljevine SHS uglavnom je preuzela organizaciju, principe i tradicije srpske vojske oko koje je i formirana, pa tako i proslavljanje i obilježavanje vjerskih praznika svih zastupljenih konfesija, na potpuno ravnopravnoj osnovi. Garant čuvanja tradicija srpske vojske, pa i onih vjerskih, bili su srpski oficiri na čelu sa kraljem Aleksandrom koji je bio iskreno pobožan čovjek i nije propuštao ni jednu priliku da prisustvuje službi u crkvi. Usput ćemo se dotaći i jednog Vaskrsa koji su kralj i kraljica proslavili u Sarajevu 1925. Tom prilikom kraljevski par je na Veliki petak posjetio hram Svetog Save u Blažuju, gdje su celivali plaštanicu, a potom su to isto učinili i u crkvi na Palama, na radost tamošnjeg naroda. Potom su oko šest časova prispjeli u Saborni hram u Sarajevu, dočekani uz burne ovacije ogromne mase građana. Na Veliku subotu pred ponoć kralj i kraljica su se dovezli u blažujsku crkvu, gdje ih je pozdravilo mnoštvo naroda i najviši vojni i državni uglednici. Oni su se tu pričestili i dočekali Hristovo vaskrsenje, uz liturgiju koju je predvodio mitropolit Petar Zimonjić.

Vremena koja će nastupiti sredinom 20. vijeka odvešće nas na stranputicu istorije, pa će Vaskrs i drugi vjerski praznici kao društveno nepoželjni, pa čak opasni, biti protjerani iz javnog života. To se posebno odnosilo na tadašnju vojsku kao jedan od glavnih ne samo oružanih, već i ideoloških stubova režima. Moralo se čekati punih pet decenija da se u Vojsci Republike Srpske, Srpskoj vojsci Krajine, a potom i Vojsci Srbije ponovo počnu na dostojan način obilježavati Vaskrs, Božić i drugi vjerski praznici

Bugari

U svom djelu “Srpska trilogija” autor Stevan Jakovljević pominje jedan nesvakidašnji događaj, koji se odigrao na liniji srpsko-bugarskog fronta, negdje u Moglenskim planinama.  Naime, na dan pravoslavnog Vaskrsa iz bugarskog rova začuo se glas:

“Bratko, dneska je veliki den. Ne daj da pucaš!”  Obeća mu ovaj naš da neće gađati. Onda počne razgovor među njima: “Bratko... neka je časno vaskrsenije!  Vaistinu vaskrse! Frlaj malko leba, ako imaš!?” Uzme ovaj naš pola hleba i zavrljači preko bedema. Ali hleb ne dospe do bugarskih zaklona, već pade na ledinu. Onda Bugarin zapita, sme li da ga uzme. Ovaj naš mu dozvoli, ali pod uslovom da izađe bez oružja. Oni jedan drugome dadu reč. Bugarin izađe, a i naš se pojavi izvan rova. U znak zahvalnosti što je primio hleb Bugarin ponudi našeg vojnika cigaretama. Sada i onaj naš prekorači preko rova, takođe bez oružja. Priđu jedan drugome. Gledali to stražari. Oslobode se i oni te izađu. Ovu scenu gledaju vojnici iz glavnih rovova te se i oni pojave bez oružja. Kao po nekom dogovoru. I ljudi ti tako lepo razmaknu krstila od žica i sastanu se na poljani. Divota... Hteli zajedno i da ručaju”

Saznavši za ovo “sijelo” starješine sa jedne i druge strane narediše dva-tri bezopasna artiljerijska hica iznad njihovih glava pa se vojska vrati na svoje položaje.

Srbija vas čeka

Uoči Vaskrsa 1916. “Srpske novine” su na Krfu donijele jednu pjesmu nepoznatog autora:

Plakalo je nebo kad je Srbin pao,

i snegom je pokrov iz'tkao za mrtve...

Al, grob danas pršti! Bog je vaskrsao,

i poziva Srbe da pokaju žrtve.

I glas njegov moćni k'o grmljave jeka,

s blagoslovom zove “Srbija vas čeka.”

Proleće je tamo, proleće je nade,

proleće slobode i povratka slave!

Tamo vidim naše i stare i mlade

s pouzdanjem dižu svoje glave

i slušaju glase, ozgo, izdaleka:

“Vaskrsnite Srbi! Srbija vas čeka!”

Piše: Dragan Mijović