Mnogi bjegunci iz BiH i regiona sa debelim dosijeima i pored crvenih potjernica i centralnih potraga godinama uspijevaju umaći ruci pravde, za šta mogu zahvaliti neefikasnosti sistema i sporosti popunjavanja i izmjene baza podataka policijskih agencija, a većina ih često mijenja identitet i koriste vakuum od presude do upisa u krivične evidencije da bi se spasli robije.

Na crvenim aktivnim potjernicama Interpola, prema podacima iz onlajn baze podataka, trenutno je 99 državljana BiH, među kojima je pet žena. Za njima tragaju službe u više zemalja zbog najtežih krivičnih djela. Ipak, do samo prije godinu u bazi te međunarodne organizacije bilo je čak 160 bjegunaca, ali su u međuvremenu pojedinci izbrisani iz evidencija jer su izručeni, procesuirani, a neki su čak umrli.

Postoji nekoliko vrsta potjernica koje se pripisu Interpolu. Najčešće su crvene, dok plave, zelene, ljubičaste, narandžaste i crne nisu javne, kao ni specijalne objave UN i Interpola.

Na listi odbjeglih kriminalaca u Interpolovoj bazi crvenih potjernica se, između ostalog, nalazi osam ubica i isto toliko terorista, zatim pet razbojnika, dvojica pripadnika organizovanih kriminalnih grupa, kao i 13 osumnjičenih za zločine protiv humanosti.

Broj potraga za bjeguncima je, međutim, daleko veći, jer je ovdje riječ samo o crvenim potjernicama, odnosno onima koje nadležni raspisuju za osobama koje potražuju zbog vođenja krivičnog postupka ili izdržavanja zatvorske kazne. Za njima tragaju sudovi, kazneno-popravne ustanove, ali i sve policijske agencije iz BiH. Međutim, na aktivnim potjernicama se nalaze i neki kriminalci koji su iza rešetaka ili čak i osuđeni.

Među zvučnim imenima za kojim se još traga je Saša Golub, kojeg terete da je lani u junu likvidirao Nedžiba Spahića Džibu u bašti restorana na Grbavici. Tada je maskirani ubica prišao stolu za kojim je s još jednom osobom sjedio Spahić i u njega ispalio četiri hica, nakon čega je pobjegao. Spahić je nedugo nakon ranjavanja podlegao na operacionom stolu.

Interpol traga i za bivšom mis BiH Slobodankom Tošić, osuđenom na dvije i po godine u predmetu “Lutka” zbog učešća u organizovanoj kriminalnoj grupi Darka Eleza, jednog od najpoznatijih kriminalaca na Balkanu. Osuđena je jer je 2006. godine namamila Đorđa Ždralu, zvanog Đoka, u sačekušu u naselju Vranješ, kada je pokušana njegova likvidacija. On je preživio napad, a trenutno izdržava zatvorsku kaznu od 20 godina zbog ubistva Ljubiše Savića Mauzera. Tošićeva je bivša mis fotogeničnosti BiH i “Plejbojeva” zečica, a pominjalo se da je bila djevojka Eleza i da su se i zbog nje on i njegov kum Ždrale posvađali. Elezova grupa se tereti za nekoliko teških ubistava, pokušaje ubistava te oružane pljačke i pranje novca. I Elez je donedavno bio na potjernici zbog neodazivanja na suđenje, a uhapšen je u Srbiji i izručen u BiH u aprilu. Aktivna je i potjernica i za njegovim bratom Davorom Elezom, koja je raspisana 2016. I on se traži zbog krivičnih djela koja su obuhvaćena predmetom “Lutka”.

Interpol traga i za Bojanom Mitić, koja ima i državljanstvo BiH, a radi se o članici međunarodne kriminalne grupe “Pink Panter”. Tražena je zbog razbojništva, a za njom su potjernicu raspisali i Ujedinjeni Arapski Emirati nakon pljačke zlatare u Dubaiju. Među aktivnim potjernicama za državljanima BiH samo je jedna osoba koja se traži zbog silovanja. Riječ je o Senadu Kajtezoviću iz Gornjih Purića kod Velike Kladuše zbog silovanja koje počinio 2003. godine. On je jedan od kriminalaca za kojim se najduže traga i čije ime se duže od deset godina nalazi na crvenoj potjernici Interpola. Stavlja mu se na teret da je 29. jula 2003. godine, pod prijetnjom da će je ubiti, silovao tada osamnaestogodišnju Maju M.

Među potraživanim ubicama je i Dušan Pantelić, rodom iz Ljubovije, koji se 2009. nije vratio u KPZ “Banjaluka”, nakon što je iskoristio pravo na pogodnosti, a gdje je služio kaznu od 11 godina i tri mjeseca zbog ubistva Stanoja Svetinovića iz Bratunca i nanošenja teških povreda njegovom sinu. Na potjernicama, iako su u međuvremenu uhapšeni, su braća Kosta i Jovan Bjelotomić, koje terete za pljačku 384.000 KM iz Intesa San Paolo banke u Drvaru. Pali su prije tri godine u Novom Sadu. Traga se i za Aldinom Alibašićem zbog organizovanje terorističke grupe.

Da je pravda spora, a nekad toliko nedostižna da kriminalce prije ugrabi “Božija ruka” nego što završe iza rešetaka, dokazuju nekoliko primjera. Među najpoznatijima je Slobodan Šolaja, nezvanični kralj kokaina iz Banjaluke koji je preminuo 2017. Međunarodna potjernica raspisana je 2003. godine, jer se nije odazvao na izdržavanje kazne od osam i po godina zatvora zbog uvoza 164 kilograma kokaina. Droga je krajem 2000. godine iz Paname uvezena u Banjaluku, a vrijednost je procijenjena na 30 miliona KM. Šolaja je više od 15 godina izbjegavao hapšenje, a za smrt se saznalo kada je novinama i na portalu “Glas Srpske” objavljena čitulja u kojoj porodica obavještava o smrti i detaljima sahrane.

Traganje za kriminalcima je, podvlače sagovornici portala Glas Srpske veoma obiman i opširan posao. Oni su uglavnom svjesni da su traženi i cilj im je da se sakriju i umaknu službama da bi krivično djelo zastarjelo. Oni su, ne kriju ljudi bliski bezbjednosnim službama, uvijek korak ispred institucija koje moraju sprovesti skup operativno tehničkih mjera da bi ih pronašli.

- Mehanizam potraga ne dozvoljava preveliku aktivnost i zamislite kada bi za svako lice s potjernice imali ciljanu potragu i za njega odvojili ljude. Pa samo bi to radili i ništa drugo. Cilj jeste hapšenje, ali se ne može raditi na uštrb drugih stvari i opšte bezbjednosti - kaže naš sagovornik koji je naglasio da je organizovanost lica koja bježe na visokom nivou, uz aktivnu mrežu skrivača.

Mnoga lica sa potjernica imaju lažna lična dokumenta, a moguće je čak i na legalan način promijeniti ime, što im je još jedan kec u rukavu da bi istrajali i ostali na slobodi, jer mogu sa tim ispravama slobodno da se kreću preko granica te izbjegavaju hapšenja.

Prisjetio se da je u jednom predmetu koji je vodio kao tužilac imao slučaj u kojem je osumnjičeni izmijenio identitet. Labotić je pojasnio da je u saradnji sa policijom došao do podataka da jedan od optuženih Nenad Dragišić ima ličnu kartu Srbije na ime Marko Kecman.

- Sa tom ličnom kartom je prelazio granicu i ta promjena identiteta nije odmah ni otkrivena - rekao je Labotić.

On je pojasnio da osumnjičeni za kojima se raspiše potjernica često i zbog sporosti sistema ostaju na slobodi.

- Nekada se desi da kada sud donese naredbu za međunarodnu potjernicu, ne bude ubačena u sistem. Postoji međunarodna aplikacija za podatke o onima za kojima je raspisana potjernica, ali desi se da podaci budu uneseni kasno u i samim tim ta potjernica je neaktivna - kazao je Labotić.

Upućeni u problematiku naglašavaju da je dvojno državljanstvo “dobitna karta”, jer često ne mogu da budu izručeni iz jedne u drugu državu. Kako stoje stvari i promjene identiteta pojašnjava i banjalučki advokat Saša Labotić.

 - Legalno je kada iskoriste vakuum, od presude do upisa u evidencije kazni. Zakonom postoje ograničenja u promjeni imena - ne smije se mijenjati ako je raspisana međunarodna poternica. Međutim, bjegunci iskorištavaju taj vakuum i izbjegavaju sistem - objasnio je Labotić dodajući da ima načina kada, zahvaljujući korupciji u sistemu i zloupotrebama određenih službenika, kriminalci dobijaju nova dokumenta- ističe Labotić.

Da treba revidirati određene stvari u ovoj oblasti smatra i stručnjak za bezbjednost Slobodan Župljanin. Interpolove potjernice su, u suštini, u praksi svojevrstan problem, ali i izuzetan i vrijedan mehanizam da bi one koji su počinili ili su osumnjičena da su počinila neka krivična djela, a nalaze se u pritaji, bili pronađeni i privedeni pravdi. Zemlje koje su, dodao je, potpisnice protokola i koje su članice Interpola imaju obavezu da međusobno sarađuju, razmjenjuju informacije i podatke.

- Može se desiti da se osobe greškom nađu na Interpolovim potjernicama, a one se mogu “skinuti” samo onda kada to zatraži onaj na čiji zahtjev je i postavljena. Procedure su komplikovane i duge, ali mislim da su daleko veće vrijednosti koje se štite - istakao je Župljanin za portal Glas Srpske.

O potrebi saradnje ovog tipa se, kaže, ne diskutuje. Međutim, naglasio je da je nesporno da postoji potreba da se neke stvari, kao što su protokoli, revidiraju i prilagodi savremenoj praksi.

- Informacione tehnologije idu na ruku saradnji među svim policijskim i bezbjednosnim strukturama, a procedure su ostale na nekom prijašnjem nivou. Treba raditi na tome da se brže stave na potjernice osobe za kojima se traga, ali i brže skinu ona koje su neosnovano ili protivzakonito stavljene na te liste - zaključio je Župljanin.

Stručnjak za bezbjednost Radislav Jovičić kao glavni razlog dugog bježanja kriminalca vidi u lošem radu policijskih agencija.

- Uglavnom nerad pojedinaca u policijskom agencijama koje ne ažuriraju potjernice, kao i paušalno pregledanje dokumenata u mnogome omogućava da se osobe sa potjernica skrivaju dugi niz godina. Takođe mana je i nepostojanje sistema u kojem svi pripadnici policije imaju i evidencije lica sa potjernica i sve što im treba da bi mogli da ih prate - kazao je Jovičić, koji je bio ministar unutrašnjih poslova Republike Srpske.

Istakao je da je krivac za skrivanje bjegunaca i zloupotreba položaja službenika policije, koji za određenu korist daju informacije ljudima koji se skrivaju.

- Imamo slučajeve gdje su ljudi vadili nova dokumenta i mijenjali identitet, a bili su na potjernicama. To znači da je neko ko radi u bezbjednosnim agencijama zloupotrijebio položaj te im obezbijedio dokumenta i garantovao da neće biti hapšeni - kazao je Jovičić.

Prema njegovim riječima, najveći problem koji sprečava hapšenje bjegunaca je nerad i neposvećenost kontrolama i provjerama evidencija.

Istakao je da kriminalci mogu da mijenjaju identitet zahvaljujući ljudima iz policije i bezbjednosnim agencijama.

- Postoje propisane procedure za izdavanje novih dokumenata, svi znamo da se moraju prijaviti ona izgubljena i nestala. Da bi dobili nova dokumenta morate doći da date podatke i nemoguće je da onaj ko savjesno radi svoj posao u bazama ne otkrije da je određena osoba na potjernici i da joj ne smije izdati dokumenta - rekao je Jovičić.

Napomenuo je da se u praksi pokazalo da su kriminalci uvijek korak ispred policijskih agencija.

- Uglavnom oni mnogo prije dolaze do savremenih tehnoloških rješenja i uređaja koji im pomažu u izbjegavanju hapšenja - rekao je Jovičić.

Dodao je da se nada da će biti što manje slučajeva u kojima nesavjesni policajci pomažu kriminalcima.

I dok nadležni s jedne strane pokušaju da bjeguncima uđu u trag, oni već u određenom procentu grade novi život.

Sociolog Vedran Francuz naglašava da u ovim slučajevima nije u pitanju “poremećaj višestruke ličnosti”“, koji može da ima korijene u djetinjstvu, već da je riječ o slobodnoj volji pojedinaca koji mijenjaju identitet da bi pobjegli od nekog perioda u životu. Tu, pojašnjava, nastaje jedna nova kriza identiteta, u kojoj ta osoba mora da prođe određenu psihološku fazu.

- I oni na početku imaju osjećaj izgubljenosti, pa i straha, dok ne prihvate novog sebe, ali često znaju i ostati u toj novoj ulozi - istakao je Francuz.

Govoreći o teškoći tog perioda za pojedinca, a nadovezujući koliko je to opasno po društvo u cjelini, naglasio je da uvijek postoji bojazan da bi stare navike mogle da se vrate.

- Ako pojedinac nastavi sa starim navikama, zbog kojih je pobjegao u novi identitet, može biti opasan, ali ako sa promjenom imena i prezimena dođe i do promjene ponašanja nema posljedica po okolinu, ali ostaje izbjegavanje pravne sankcije, što je pogubno po društvo - istakao je Francuz, podsjetivši da uz promjenu identiteta ide i promjena zajednica.

U svojim namjerama, a s ciljem ostanka na slobodi, dodao je, imaju podršku sa strane i iz drugih krugova, jer bijeg i lažni identiteti nisu jednostavni ni jeftini. Ni njihove sposobnosti i inteligenciju ne treba zanemariti, zaključio je on.

Sistem za prepoznavanje lica koji je postavljen u metrou u Moskvi stao je u kraj brojnim kriminalcima te ih je samo tokom šest mjeseci uhapšeno 900. Te podatke potvrdila je Služba podzemnih željeznica ruske prestonice.

Direktor Bezbjednosne službe Moskovskog metroa Andrej Kičigin rekao je da sistem prepoznavanja lica ne obuhvata lične podatke, niti imena ili prezimena. Prema njegovim riječima, sistem prepoznaje lica sa potjernica ako je osoba u bazi podataka bezbjednosnih službi. Stručnjak za informacione tehnologije Fjodor Žernovoj ističe da sistem ne pruža samo više šansi za potragu za kriminalcima, već se može upotrijebiti i u razne druge svrhe.

Šta otkriva boja potjernice:

“Crvena” - Raspisuje se za počiniocima najtežih krivičnih djela, koji moraju biti uhapšeni i isporučeni

“Žuta” - Međunarodna objava za pronalaženje nestalih lica

“Narandžasta” - Upozorava policiju, državnu službu i internacionalne organizacije o potencijalnim opasnostima (bombe...)

 “Plava” - Obavještenje o prikupljenim podacima o bjeguncu ili kriminalnim aktivnostima

“Zelena” - Obavještenja ili upozorenja o bivšim osuđenicima za koje

se sumnja da mogu da počine krivično djelo u drugim zemljama

“Ljubičasta” - Pomaže u prepoznavanju metode i načina izvršenja krivičnih djela grupe i pojedinaca

“Crna” - Raspisuje se za identifikaciju leševa