Na današnji dan prije 80 godina u Jajcu je održano čuveno Drugo zasjedanje Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije, poznatijeg kao AVNOJ, na kojem su udareni temelji Titove Jugoslavije. Skoro pet decenija 29. novembar se slavio kao veliki državni praznik, a evo šta se tog datuma ratne 1943. ustvari dešavalo.

Jugosloveni iz Titovog doba godinama sa radošću isčekivali Dan Republike, zbog slobodnih dana, koji su za neke bili idealna prilika za svinjokolj, a za neke šansa za mini odmor i putovanje.

Ni jedni ni drugi se nisu mnogo “zamarali” istorijom, a istorija stvaranja Druge Jugoslavije je više nego zanimljiva.

Foto: Siniša Pašalić/RAS Srbija

Brejking njuz u cijeloj Evropi

Istorijsko Drugo zasjedanje AVNOJ-a bilo je udarna vijest u cijeloj ratom zahvaćenoj Evropi, pa čak i “preko bare” u SAD. Danas bi se to zvalo “brejking njuz”.

Naime, ovo se zasjedanje desilo u vrijeme kada su se saveznici, države Antihitlerovske koalicije, predvođene Velikom Britanijom, SAD i Staljinovim Sovjetskim savezom, “lomili” da li da jugoslovenske partizane priznaju kao jedini ozbiljan osobodilački pokret na Balkanu. I prizanli su ga.

Vođa pokreta, Josip Broz Tito, dobro je znao da će biti “ozbiljan faktor” u oslobođenoj Evropi, samo ako se oslobodilački pokret “održavi” i ako se uspostave institucije vlasti. Zato je i sazvan AVNOJ.

Znao je Tito i koliko je bitno poslati pravu vijest u pravo vrijeme, pa je nekoliko dana uoči AVNOJ-a osnovan Tanjug – Telegrafska agencija nove Jugoslavije.

Tito i njegovi saradnici su znali i da nova država u nastajanju mora krenuti u diplomatsku ofanzivu. Zato su poslali mladog, obrazovanog i naočitog Ivu Lolu Ribara, koji je bio jedna od ikona partizanskog pokreta, u Kairo u Savezničku misiju.

Zadatak ovog prvog nezvaničnog ministra inostranih poslova nove Jugoslavije, bio je da u vrijeme zasjedanja AVNOJ-a, savezničkim diplomatama u Kairu “objašnjava” šta se to ustvari dešava u Jajcu.

Na put je krenuo 27. novembra, dva dana pred zasjedanje. Ali, Lolin avion nije poletio sa Glamočkog polja. Bombardovao ga je njemački “meseršmit”. Ivo Lola Ribar i petoro njegovih saradnika, članova misije, su izginuli. Misija je otakzana.

Mada su o Lolinoj pogibiji godinama kružile razne teorije zavjere, pa i ona da mu je nesreću “spakovao” sam Tito, da bi se riješio opasnog suparnika, ništa od toga nije istina. Zaista su ga ubile bombe iz njemačkog aviona, to su istoričari nepobitno utvrdili.

Predsjednik tragičar

Drugim zajedanjem AVNOJ-a predsjedavao je Ivan Ribar, otac Ive Lole Ribara, dva dana nakon sinove pogibije. Ustvari, pred samo zasjedanje, stari iskusni političar je saznao da su mu poginula obojica sinova. Vijest mu je saopštio Tito.

Ivanov sin Jurica Ribar je poginuo na Sutjesci, ali Lola nije imao srca da to kaže ocu, pa je tajnu o bratovoj pogibiji ponio sa sobom u grob.

Pošto je i Sloboda Trajković, Lolina vjerenica i Ivanova nesuđena snaha, ubijena u logoru Banjica, dr Ivan Ribar nije više imao nikog od porodice.

Ipak, vodio je zasjedanje bez greške i kasnije je, do duboke starosti, bio političar u SFRJ.

Jajce kao blistava prestolnica

Uoči Drugog zajedanaj AVNOJ-a u Jajcu, maloj varošici usred Bosne, bilo je živo. Delegati ili vijećnici su pristizali iz svih krajeva ratom zahvaćene Jugoslavije. Nisu došli jedino Makedonci i Vojvođani, nisu uspjeli da se probiju preko frontova.

Vijećnici, koji su dlazili iz zamračenih bombama razorenih gradova ili direktno sa fronta, kasnije su pričali su da im je osvijetljeno Jajce puno ljudi izgledalo kao “prava prijestolnica”.

Uz vijećnike su u Jajce stigli i diplomati i umjetnici. Bili su tu članovi vojne misije Velike Britanije, pa glumci partizanskog pozorišta i brojni pjesnici, muzičari i slikari.

Upravo u Jajcu je tih dana Božidar Jakac naslikao jedan od najčuveniji portreta Josipa Broza Tita, a vajar Antun Augustinčić je tada izradio kultnu Titovu bistu, čije su replike kasnije decenijama bile obavezan dekor svih institucija u socijalističkoj Jugoslaviji.

Đorđe Andrejević Kun je u Jajcu uoči AVNOJ-a skicirao grb buduće nove Jugoslavije, koji će postati jedno od najpoznatijih obilježja SFRJ.

– Vidjeli su strani diplomati da mi nismo neki banditi, nego ozbiljni ljudi koji se bave umjetnošću i prave državu – rekao je poslije rata Antun Augustinčić.

Do Jajca su neki vijećnici stigli vozom Željeznice Narodno oslobodilačke vojske, koji je krstario oslobođenom teritorijom.

Foto: Siniša Pašalić/RAS Srbija

Noć za istoriju

Drugo zasjedanje AVNOJ-a je održano u noći između 29. i 30. novembra i završeno je u pet ujutru.

Na tom zasjedanju odlučeno je da se kralju Petru Drugom Karađorđeviću i njegovoj porodici zabrani povratak u Jugoslaviju jer bi to, kao se navodi u odluci, “moglo dovesti do građanskog rata”.

AVNOJ je proglašen vrhovnim zakonodavnim i izvršnim organom vlasti u, kako su je tada definisali, Demokratskoj federativnoj Jugoslaviji. Osnovan je i Naconalni komitet narodnog oslobođenja Jugoslavije, kao izvršno tijelo AVNOJ-a.

Foto: Screenshot/Youtube

Demokratska federativna Jugoslavija je definisana kao zajednica ravnopravnih naroda. Sve ove odluke kreirali su Moša Pijade i Edvard Kardelj, ali ih je na zasjedanju predložio Tito. Svih 142 vijećnika su jednoglasno glasali za njihovo usvajanje.

Rođen Maršal i kult ličnosti

U Jajcu je 29. novembra 1943. utemeljen još jedan stub socijalističke Jugoslavije: kult Titove ličnosti, ili kako je to kasnije definisano, “Titovog imena, lika i djela”.

Tito je, jednoglasno naravno, izabran za prvog predsjednika Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije, koji je ustvari bio privremena narodna vlada. U toj vladi Tito je bio i ministar odbrane, a u oružanim snagama vrhovni komandant.

Na Drugom zajedanju AVNOJ-a je ustanovljen i čin maršala Jugoslavije i ta je titula dodijeljena Titu. Dogodilo se to na inicijativu vijećnika Slovenaca.

Paradoksalno je da su se upravo Slovenci 1991. prvi otcijepili od SFRJ i proglasili nezavisnost, čime je, 11 godina nakon smrti Maršala, počeo krvavi raspad Titove Jugoslavije. A Dan Republike, 29. novembar je poslat u istoriju.

Ipak, jugonostalgičari, ljevičari, ostarjeli Titovi pioniri iz cijele bivše Juge, sve tamo do Trsta, još slave taj praznik. Oni se svake godine u subotu uoči Dana Republike okupe u Jajcu, obiđu Muzej AVNOJ-a i igraju kozaračko kolo.

Piše: Milkica Milojević