“Od Mohača pa do Ade to Dunđerski sve imade. Od Budima do Mohola to Dunđerskog škripe kola.”

Na pomen Dunđerskih većini je prva asocijacija mlada ljepotica Lenka, koja bijaše muza i romantična čežnja velikog pjesnika Lazara Kostića. O tome je decenijama pisano nadugo i naširoko pa su drugi istaknuti članovi ove ugledne porodice ostajali u sjenci te sladunjave storije. Ovom prilikom biće riječ o nekima od njih, a začudo, ove godine navršavaju se mnoge okrugle godišnjice za njih vezane. Rodonačelnik njihove loze u Srbobranu Avram Dunđerski upokojio se prije ravno 200 godina, njegov najstariji sin Gedeon - Geca (1807-1883) ovaj svijet je napustio prije 140 godina, a opet Gecin sin Lazar (1833-1917), rođen je prije ravno 190 godina. Đorđe, Lazarev sin, (1873-1950) dođe na svijet prije 150 godina, dok je njegov brat od strica  Bogdan (1861-1943) umro prije 80 godina, a njegov bratić Đorđe - Goga (1902-1983) preminuo je prije tačno 40 godina.

Porodica Dunđerski svakako spada u jednu od najčuvenijih srpskih porodica tokom posljednja dva vijeka. Nije taj ugled bio vezan isključivo za njihovo bogatstvo, već je njihov prestiž počivao na velikom stvaralaštvu, obrazovanju, naprednim idejama, ali i patriotizmu i dobročinstvu. Počevši od polovine 19. vijeka, pa narednih 100 godina, oni su imali istaknutu ulogu na širokom planu privrednog, kulturnog i društvenog života i snažno uticali na formiranje i profilisanje srpskog građanstva u Habsburškoj monarhiji, koje je tada doživjelo svoj najveći procvat i afirmaciju. Vjerovali su da samo jake nacionalne institucije i školovana mladež mogu biti nosioci nacionalnog oslobođenja.

Zato su predano pomagali obrazovanje i crkvu te bili osnivači i dobrotvori raznih nacionalnih udruženja i ustanova, ali i mecene najistaknutijih srpskih umjetnika svoga vremena. Brojne dvorce, palate i ogromne zemljišne posjede raskrilili su širom Vojvodine, koju su premrežili svojim poslovanjem, kao i sve glavne centre dvojne monarhije. Ništa im nije palo s neba, kaže se da je uspjeh dijete smionosti i upornog rada, a veliki Njegoš reče: “Pregaocu Bog daje mahove”. Čim god da se bavili, svi Dunđerski su gajili kult zemlje, oranice i pašnjaka i svojim snažnim integritetom i na druge djelovali pokretački, od njih se moglo učiti. Hroničar za njih veli da su “kao i većina dinaraca bili lepi visoki i snažni, a u duši plemeniti, inteligentni, preduzimljivi i strpljivi”.

Porijeklo

Dunđerski su porijeklom Hercegovci, koji zbog turskog zuluma na prostor Subotice dođoše u 17. vijeku iz gatačkog sela Višnjeva. Odatle je dio njih, poslije Rakocijeve bune, prešao u Sentomaš, potonji Srbobran, gdje će pustiti jake korijene. Za rodonačelnika ove loze se uzima Avram, koji tu kupi solidan posjed od 60 jutara zemlje.  Imao je dva sina Nestora i Gedeona, koji je na rođenju dobio ime Jovan. No, kad je 1807. na Đurđevdan, što je i krsna slava Dunđerskih, vladika bački Gedeon osvetio novosagrađenu sentomašku crkvu radi napretka krstio je i dvoje srpčadi, muško i žensko. Taj dječačić bijaše upravo Jovan Dunđerski, kojem tom prilikom vladika dade svoje ime Gedeon.

Kad je Avram preminuo, sin Gedeon zvani Geca, sa tek navršenih 16 godina, preuze upravljanje domaćinstvom i oženi se Persidom Letić. On vremenom sa potomcima svojim, i brata Nestora, stvori jaku i brojnu porodičnu zadrugu, koja poče vidno napredovati. Nažalost 1848. u tome ih zaustavi Mađarska revolucija. Srbi potukoše Mađare kod Sentomaša, koji tad dobi ime Srbobran, a Nestorov sin Novak hrabro je komandovao jednim odredom. Poginuše 32 člana šire porodice Dunđerski, a Mađari potpuno uništiše i opljačkaše imanje. No Dunđerski se uz veliki rad i odricanja, ponovo osoviše na noge. Geca je vremenom udesetorostručio posjed, upravljajući svojim despotskim autoritetom kojem se svi pokoravaše. Međutim, uslijediše diobe i porodična zadruga se osu. Najstariji sin Aleksandar posta uspješan stočar na velikom posjedu kod Bečeja, kao i srednji sin Novak. Na kraju, zajedno s Gedeonom osta samo najmlađi Lazar, koji će postati veliki magnat i jedan od najistaknutijih Srba u Austrougarskoj. Poslije studija u Beču vratio se ocu s kojim je porodično imanje uzdigao do neslućenih razmjera. Početkom 20. vijeka na najmoderniji način je obrađivao 24 000 hektara zemlje (240 000 duluma). Bio je i najveći veletrogovac hranom u monarhiji, isporučujući preko 100 000 tona robe godišnje, vlastitom flotom od oko 60 lađa na Dunavu, Tisi, Dravi, Savi i Begeju. Kao krupan industrijalac imao je tri pivare u Čelarevu, Ečki i Bečkereku, gdje mu je bila i fabrika tepiha sa 600 radnika, zatim dvije fabrike alkohola, uljaru i parne mlinove u Novom Sadu, Inđiji i Srbobranu, a po prostranim imanjima je pored hiljada druge stoke pasla i velika ergela najrasnijih konja.

Foto: glassrpske.com

Lazar je širokom rukom iskrenog rodoljuba, kao i otac Geca, na svakom koraku pomagao svoj narod, njegove ustanove, kulturni i društveni život. U Pešti je sagradio i izdržavao „Angelijanum”, zavod za školovanje srpskih djevojaka, ulažući preko pola miliona kruna. Bio je i dobrotvor “Tekelijanuma”, učilišta za siromašne nadarene đake. Pomagao je siromašne novinare, davao znatne priloge Fondu Svetog Save za bolesnu djecu i siročad, kao i lječilištu Eržebet u Pešti. Tokom balkanskih i Velikog rata Crvenom krstu Srbije doturao je znatnu novčanu pomoć. U patronatu je „srpskog privrednika” kojem darova 100.000 kruna. Poslije očeve smrti, pri Matici Srpskoj osniva stipendijski fond Gedeona Dunđerskog sa 20.000 forinti uloga, a potom i fond na ime svoje ranopreminule kćeri Lenke za pomoć sirotinji. U Srbobranu je podigao velelepnu porodičnu crkvu, čije je ikonostas rad Stevana Todorovića. Kada 1881. požar proguta srpsko narodno pozorište u Novom Sadu, u centru grada pored svog hotela sagradi, opremi i preda na upotrebu novu pozorišnu palatu sa 650 mjesta, koje narod prozva Dunđerskovo pozorište.

Česti gosti su bili prijatelji Pupin, Zmaj, Lazar Kostić, Uroš Predić, Paja Jovanović, te članovi vladarske kuće Karađorđević. Lazar je bio jedan od osnivača i velikih dioničara u Evropi priznate Srpske banke u Zagrebu, te još tri-četiri druga srpska novčana zavoda. Imao je više dvorca i palata u Vojvodini, ali i Budimpešti.

Potomci

Sa suprugom Sofijom Sokom izrodio je petoro djece: sinove Đorđa i Gedeona i kćeri Olgu, Milku i pomenutu Jelenu – Lenku, kojoj Laza Kostić posveti svoju čuvenu pjesmu „Santa Maria della Salute”.

Lazarev stariji sin Đorđe (1873-1950) je studirao agronomiju u Njemačkoj. Dugo je momkovao, prepuštajući se svim ovozemaljskim čarima, no kao racionalan čovjek i pravi Dunđerski vremenom posta valjan privrednik. Posjedovao je 3 000 jutara zemlje na kojima je gajio oko 5 000 svinja, a drugoj stoci ni broja se ne zna. Podigao je fabriku seruma “Kamendin” i fabriku mesnih konzervi u Novom Sadu, imao ozbiljne transportne firme sa zapregama, a potom kamionima i moderno grafičko preduzeće. Jedan je od osnivača Novosadskog sajma i beogradskog hipodroma, te vlasnik uzorne ergele rasnih konja galopera i kasača,pobjednike evropskih hipodroma. Tokom krize 1940. i polava u Novom Sadu, kao i za zimsku pomoć sirotinji, nekoliko puta uplaćuje poveće sume,  te i svoje poslovne partnere animira da učine isto. Tokom rata znatno pomaže Maticu Srpsku, djecu u Šarvarskom logoru, novosadsku sirotilju ali i NOP.  Međutim, nove vlasti 1945. su to ignorisale i osudile ga na prinudni rad zbog „saradnje” sa fašistima, kao da je on imao tu moć da okupatora spriječi u korišćenju njegovih fabrika.  Umro je uništen 1950.

Foto: glassrpske.com

Zbog Đorđevog podužeg momkovanja Lazar je oslonac tražio u sinu Gedeonu Gedi (1875-1939), koji se pokaza odgovorniji i već sa 22 godine doktorira prava u Pešti. Uskoro se i oženi pa ga otac tada uze za ravnopravnog ortaka. On će vremenom preuzeti i većinu Lazarevih poslovnih subjekata: pivare, uljare, kudeljare, fabrike špirita i druga industrijska preduzeća, te veliku ergelu za uzgoj punokrvnih konja, uz bogata privatna lovišta.  Gedeon osniva Novosadsku berzu, gradi fabriku aviona “Ikarus” i postaje većinski vlasnik fabrike avionskih motora u Rakovici. Bio je predsjednik Matice srpske (1910-1920). Kupuje prebogatu privatnu biblioteku sa starim srbuljama i poklanja je Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu. Po okončanju Velikog rata, postrdalom narodu u Srbiji on i Đorđe hitno šalju ogromnih 2 miliona dinara pomoći. Novosadski Aero klub osniva 1925, a potom i radio klub, ali ko bi pobrojao sve njegove raznorodne aktivnosti.  Bio je sopstvenik i novosadskog hotela “Kraljica Marija”, danas hotel “Vojvodina” preko puta bratovog hotela „Sloboda”. Umro je 1939. u sanatorijumu “Sijesta” u Budimpešti.

Začetnik srpskog tenisa

Veoma malo ljudi zna da je Đorđe Goga Dunđerski (1902-1983) bio začetnik srpskog tenisa. Rođen u Srbobranu, studirao u Zagrebu, živio u Ženevi. Bio neprikosnoveni teniski prvak Švajcarske od 1924. do 1927. U timu Jugoslavije 1924. nastupao je na olimpijadi u Parizu, a 1927. na prvom Dejvis kup meču protiv Indije. Poslije je bio instruktor tenisa u Ženevi, gdje je trenirao sa čuvenim Balfurom. I njemu su komunisti oduzeli imovinu u Vojvodini, upropašćen se svuda potucao i na kraju umro u staračkom domu u Futogu kao socijalni slučaj.

U starobečejskoj grani porodice, Gecin unuk Bogdan Dunđerski (1861-1943) bio je najznačajniji izdanak. U Beču je izučio poljoprivredne škole i ostao vjeran isključivo toj grani privrede. Ovaj vatreni srpski rodoljub podiže čuvenu ergelu rasnih konja, najveću u  dunavskoj monarhiji, sa preko 1400 grla visoke vrijednosti.  Bogdan je bio jak i sposoban muškarac, ali i veliki gospodin prefinjenog ukusa, otmjen i obrazovan, sklon  boemskom životu uz vino i lijepe dame. Bješe okorjeli neženja, a šaputalo se o čitavom nizu njegovih milosnica. Lijepu Maru Đalinac bukvalno je otkupio od muža kovača, da bi bila u njegovoj blizini kao domaćica imanja. Zna se i za Mađaricu Maricu Pisker, koja mu je pazila vilu u Starom Bečeju. Agrarna reforma u Kraljevini SHS oduze mu ogromno zemljište, pa se poče šuškati da će ga to odvesti u bankrot. On tad, ne trepnuvši okom, baci brdo para za gradnju glamuroznog dvorca sa bazenom i fontanama, kojem dade ime “Fantast”, po svom omiljenom ždrepcu, velikom trkačkom šampionu. Bogdan je bio poslanik u Ugarskom saboru od 1911. do 1918, a tokom Drugog svjetskog rata okupacione Mađarske vlasti ponovo ga uvrstiše u sabor, što nije mogao, a vjerovatno ni htio izbjeći, opet iz patriotskih razloga. Sa te pozicije spasavao je iz zatvora utamničene Srbe, otvarao crkve koje su fašisti zatvarali i činio sve što je mogao da olakša položaj svom narodu i pomogne mu da preživi u ta teška vremena. Umro je 3. novembra 1943. i sahranjen u kapeli uz dvorac, koju je oslikao njegov nerazdvojni prijatelj Uroš Predić.

Partizanske vlasti Bogdana proglasiše saradnikom okupatora, kako bi mu što lakše oteli veliku imovinu, ne hajući za njegov testament, kojim je on još 1940. posjed zavještao Matici srpskoj, sa željom da se tu osnuje visoka poljoprivredna akademija. Oslobodioci odmah izvršiše „desant” na blještavi dvorac i za tren razgrabiše raskošni namještaj i razne umjetnine. U „revolucionarnom zanosu” bjesomučno su razarali i lomili ono što nisu mogli ponijeti, a na kraju su „napredni omladinci” u odaje sa ružinim parketima zatvarali ovce i koze. Dio rasnih konja je poklonjen Sloveniji, a ostatak prodat po klaničnim cijenama.

Slično su prošli i njegovi rođaci, sva imovina im je oduzeta, uključujući i pokućstvo, izuzev po jednog kreveta i stolice za svakog člana. Ko im je kriv kad su „klasni neprijatelji”. Ono što nisu uništili ni zakleti srpski neprijatelji - austrougarske landšuc regimente i honvedi u prvom ratu, a ni u drugom Hitlerovi i Hortijevi fašisti, učinili su komunisti i talasom progona i pogroma potopili sve što je s naporom stvaralo šest generacija. Više od jednog vijeka trajao je taj dugi put upornog rada od malog paorskog grunta do velikih imanja.

Nisu bili uništeni samo ugledni privrednici i vrijedni domaćini (kulaci), već je i nacija lišena njene stvarne elite koja je tehnološki, naučno i kulturno pripadala visokoj evropskoj klasi. Koliko je samo groteskno i nepodnošljivo vulgarno bilo baškarenje raznih skorojevića i gologuzana  u imovini onih koje su nazivali „trula buržoazija” - “Margaritas ante porcos”.

Sa slomom Dunđerskih nepovratno je nestao i jedan uljuđeni napredni svijet građanske klase i danas je sveden na ostatke ostataka, za razliku od mnogih lažnih „građanista”, koji sebe pokušavaju predstaviti društvenom elitom. Vojvođanski bard Mika Antić reče: „Uvek se sa dušom igra anđeo ili vrag. Čovek se pamti po tome kakav ostavi trag.” A Dunđerski su bez sumnje u srpskoj istoriji ostavili neizbrisiv i svjetao trag.

Piše: Dragan Mijović