Dušanov zakonik, najvažniji i najstroži zakonik srpske srednjovjekovne države kojim su utvrđena opšta načela uređenja, a čiji je najpoznatiji moto "Oko za oko, zub za zub", donesen je na današnji dan 1349. godine.

Jedini predstavnik svetorodne dinastije Nemanjića koji nije proglašen za sveca i prvi srpski car Dušan Silni bio je najveći vladar u Srbiji. Za vrijeme Dušanove vladavine granice Srbije obuhvatale su čak osam današnjih država.

Svoju vladavinu, pretposljednji vladar iz nemanjićke loze, učvrstio je jakim zakonodavstvom, čiji je vrhunac Dušanov zakonik.

Dušan je rad na Zakoniku počeo 1346. godine, odmah nakon krunisanja za cara, a do danas je poznato da postoji 24 prepisa.

Ovaj najvažniji zakon srednjovjekovne Srbije donesen je na saboru vlastele i crkvenih velikodostojnika 21. maja 1349. godine u Skoplju, a dopunjen 31. avgusta 1354. godine u Seru. Dopunjeno izdanje zakonika sadržalo je 201 član.

Izrađen je na temeljima Zakonopravila Svetog Save, a u određenim dijelovima Dušan direktno upućuje na ovaj dokument. Osim toga, jednim dijelom se oslanja na vizantijsko pravo.

Zakonik je usvojen da bi se srpska država uredila propisima koji bi važili za cijelo carstvo i za sve njegove podanike.

Iako je Dušanov zakonik zapamćen kao veoma strog, istorijski podaci govore da su upravo takve mjere doprinijele smanjenju prestupa u tadašnjoj Srbiji i opadanju kriminala u vrijeme carske Srbije.

Zakonik je uređivao neke od najčešćih prestupa - krađe, preljube, povrede ugleda i časti, a, osim odredaba ustavnog karaktera, Zakonik je regulisao prava staleža, štiteći i najniže slojeve. Imao je kazneno-pravne i procesno-pravne odredbe i one iz porodičnog i nasljednog prava.

Ono što je specifično za ovaj carski akt jeste i činjenica da, osim svjetovnih prestupa, uređuje i duhovne.

Među prvim stvarima koje zakonik uređuje jesu bračni odnosi. Član dva i tri ovog zakonika kažu da niko ne smije da se ženi bez blagoslova svog duhovnika, a, ukoliko se to učini - "takvi da se rastave".

Ne samo da su zakonom uređivani bračni, već i seksualni odnosi, te je kažnjavan čak i "blud među supružnicima".

"Ako vlastelinka učini blud sa svojim čovekom, da im se obema ruke odseku i nos sareže", navodi se u Zakoniku.

Dušanovim zakonikom silovatelji i pedofili su bili kažnjavani na sljedeći način: "I koji vlastelin uzme vlastelinku silom, da mu se obe ruke odseku i nos sareže, a ako sebar uzme vlastelinku silom, da se obesi, a ako svoju drugu uzme silom, da mu se obe ruke odseku i nos sareže".

Laž, mito i kleveta smatrali su se, takođe, velikim prestupima. Falsifikovanje dokumenata kažnjavalo se oduzimanjem onoga što se pokušalo prikriti. Za primanje mita oduzimala se sva imovina, dok se klevetnik poistovjećivao sa razbojnikom.

Psovanje se kažnjavalo novčano. U članu 55 kaže se da "ako vlastelin ili vlastelinčić opsuje sebra, plati sto prepera, a ako li sebar opsuje vlastelina ili vlastelinčića, da plati sto perpera i da se osmudi".

U vrijeme cara Dušana prestupi načinjeni pod dejstvom opojnih pića kažnjavali su se vađenjem očiju, batinama ili sječom udova.

"Oko za oko, zub za zub" najbolje se ogleda kroz kazne za najstrašnije zločine ubistva.

Kazna za ubice bila je smrt, međutim, ukoliko bi se ubili najbliži srodnici, kazna je bivala stroža. "Ko se nađe da je ubio oca ili mater ili brata ili svoje čedo, takav ubica da se spali na ognju", piše u Zakoniku.

Ako bi neko ubio duhovno lice, mogao je završiti i na vješalima.

U spomen na usvajanje Dušanovog zakonika 21. maj se obilježava kao Dan pravosuđa Srbije.