“Plači, Srbine! Umro je tvoj Kralj - Petar Prvi Karađorđević, osloboditelj, vitez, mučenik, junak. /.../ Ti si, veliki Kralju, bio za nas robove više nego kralj, bio si sinteza našeg nacionalnog duha, ovaploćenje ujedinjenja srpstva, zbog kojeg su Srbima Bosancima, pod austrijskim vješalima i pred šuckorskim streljačkim strojem, posljednje riječi bile usklik: Živio kralj Petar! /.../ Srbine, težače iz Bosne, zaustavi plug i motiku, klekni i pomoli se Bogu za dušu našeg velikog Kralja.”

Ovako je prije 103 godine, 16. avgusta 1921. “Srpska riječ”, između ostalog, na naslovnoj strani donijela vijest o smrti kralja Petra Prvog Karađorđevića. Ako izuzmemo nešto patetike koja je neizostavna u ovakvim prilikama, i drugi listovi u državi su isticali veliku popularnost i poštovanje starog kralja u narodu zbog njegovih djela, poštenja, brige i zalaganja za ostvarenje vitalnih nacionalnih ciljeva.

Prenosimo samo neke akcente. “Novosti” su pisale: “Ugasio se život najustavnijeg i najslobodoumnijeg srpskog kralja, najvećeg u slavi i bolu, koji je u danima velike tragedije podijelio gorku čašu iskušenja sa svojim narodom.”

“Epoha” navodi: “... narod će ga staviti u red Nemanje, Dušana, Karađorđa i Miloša.”

“Demokratija” ističe: “Kralj Petar je bio prvi vojnik narodne slobode. Petar Mrkonjić je bio ljubav i nada porobljene Bosne i Hercegovine.”

“Beogradski dnevnik” kaže: “Za ime kralja Petra vezan je najveći politički i privredni preobražaj Srbije.”

“Vojnički glasnik” poziva: “Narode, poklonimo se tvorcu našeg spasa, slobode i ujedinjenja, odajmo poštu onome koji je svetom pronio veličinu slave tvoje.”

Pariz

Podsjetićemo se kako i zašto je Petar Karađorđević postao najvoljeniji i najpoštovaniji kralj novovjekovne Srbije, dotičući se samo najznačajnijih činjenica iz njegove biografije i vladavine. Ovaj sin Karađorđevog sina, Aleksandra, rođen je u Beogradu o Petrovdanu 1844. godine, u vrijeme kad mu otac bijaše na tronu kneževine Srbije. Njegova majka, kneginja Persida, bila je izdanak čuvene porodice Nenadovića. Mlađani knežević Petar osnovnu i srednju školu pohađao je zajedno sa drugom prestoničkom djecom, pri čemu je imao i specijalne mentore-vaspitače u liku Čeha Gablera i Slovaka Podgorskog. Oni su ocijenili da je Petar, iako krhkog zdravlja, bio vrlo živahan dječak koji je marljivo učio, ali i bio vrlo pobožan i nadahnut nacionalnim ponosom. Dalje školovanje nastaviće u Ženevi i Parizu, u vrijeme kad je njegov otac svrgnut sa prestola i morao napustiti Srbiju. Petar je u Parizu svršio i čuvenu vojnu akademiju “Sen Sir” i stekao oficirski čin. Pariz je šezdesetih godina visoko digao barjak liberalnih reformi, proklamujući garantovanje ličnih sloboda, sloboda štampe, govora i izbora. Pjer Kara, kako su ga tamošnji prijatelji zvali, postaje ubijeđeni pobornik tih demokratskih načela, kojima će ostati posvećen do kraja svog života. On 1868. na srpski jezik prevodi knjigu engleskog filozofa J. S. Mila “O slobodi”, u čijem predgovoru upravo podvlači ta svoja politička opredjeljenja.

Godine 1870. učestvuje u francusko-pruskom ratu i ističe se hrabrošću u borbama kod Orleana i Vilerseksela, za šta je i dobio Orden Legije časti. Na njegov 31. rođendan planula je “Nevesinjska puška” i on odmah naoružava jednu četu i priključuje se ustanicima u Bosanskoj Krajini, pod imenom Petar Mrkonjić. Međutim, vlada u Beogradu to brzo saznaje i odlučuje ga preko svojih ljudi, kao pretendenta na presto, po svaku cijenu onemogućiti da stekne ugled i podršku u narodu. Pošto je u rukovodstvu ustanka vladala prilična pometnja i nejedinstvo, klevete iz Beograda da je Petar izdajnik i da radi za Turke, kod nekih stvaraju jak otpor prema njemu. On sve odlučno demantuje u jednom letku-izjavi, tvrdeći da je u ustanku iz najčistijih patriotskih pobuda, “... i iz osjećanja dužnosti se borim za Bosnu i Hercegovinu zajedno sa njenim sinovima, jer za tu srpsku zemlju i za njenu svijetlu budućnost, isto kao i za moju otadžbinu Srbiju, su vezani moji snovi.” Onemogućen u daljem djelovanju, Petar razočaran napušta Bosnu, a maštao je da, pomoću svojih povjerenika, čitav Balkan podigne protiv Turaka. Tu će istorijsku neminovnost ostvariti kao srpski kralj, ali, nažalost, tek 37 godina kasnije, u Prvom balkanskom ratu.

Uloga kralja Nikole

Nemiran život i druge okolnosti diktirali su da neki važni događaji u njegovom životu dođu sa određenim zakašnjenjem, pa se i oženio u četrdesetoj, a na presto stupio tek u šezdesetoj godini života. Godine 1883. na Cetinju se vjenčao sa kneginjom Milicom-Zorkom, kćerkom crnogorskog knjaza Nikole Petrovića. Ova veza dviju srpskih dinastija podigla je značaj  Petra Karađorđevića kao pretendenta na presto, ali je i njegov tast Nikola imao svoje kombinacije u vezi s tim. Nije tajna da je on u priči o ujedinjenju Srbije i Crne Gore sebe vidio kao monarha te zajedničke države. Petar u to vrijeme živi na Cetinju, međutim, poslije tragične smrti supruge Zorke koja ga je duboko potresla, uskoro odlučuje da se sa djecom vrati u Evropu. Njegovi loši odnosi sa vrlo samoljubivim i pretencioznim knjazom Nikolom postadoše tada još gori. Kada su Bugari u jesen 1885. potukli Srbe na Slivnici, Nikola je, vođen već pomenutim ambicijama, na dvoru priredio igru i veselje, a Petar suznih očiju u nevjerici gleda sve to. “Šta je, Pjero, mjesto da se veseliš nad Milanovom sramotom i porazom, ti ga žališ”, reče mu tast. “Žalim ja Srbe i Srbiju, a ne Milana.” “More, ostavi se lakrdije, ovako njemu treba.” “Nikola, meni se čini da ti i nijesi Srbin, kad te srpska tragedija toliko veseli”, reče mu Petar u lice. Poznato je da se ni poslije, kao vladari dvije srpske države, nikada nisu sreli. Knežević Petar je bio veoma brižan roditelj, koji je s puno pažnje školovao i podizao kćerku Jelenu i sinove Đorđa i Aleksandra. U to vrijeme Srbija je poprište stalnih političkih potresa i skandala, zbog čega su dvor Obrenovića i Vlada dugi niz godina bili na zlu glasu u Evropi. Državni udari, ukidanja ustava, hapšenja i progoni političkih protivnika, te kraljeve afere, bili su česta pojava. Kralj Aleksandar Obrenović se 1893. sa 17 godina proglasi punoljetnim i preuze vlast, izvršivši državni udar.

Nestalan i prevrtljiv u unutrašnjoj, a posebno u spoljnoj politici, nesvjesno je navijao vodu na mlin kneževića Petra, koji je bio odlučan da preuzme krunu i tako spasi narod i državu. Sudbonosne 1903. godine nezadovoljstvo protiv Obrenovića je kulminiralo Aleksandrovom odlukom da se oženi udovicom Dragom Mašin. Epilog je bio tragičan, kralj i kraljica su pali kao žrtve oficirske zavjere. Narodna skupština Srbije potom jednoglasno 2. juna proglašava Petra Karađorđevića za kralja Srbije. Direktne Petrove veze sa zavjerenicima nisu poznate, on bi sigurno pristao na zbacivanje sa prestola nesrećnog kraljevskog para, ali je teško spojivo sa njegovim ličnošću da je učestvovao u planiranju njihovog smaknuća. Konačno, 24. juna 1903, poslije 45 godina stranstvovanja, on se sa djecom vraća u Srbiju, i to kao kralj. Na beogradskoj željezničkoj stanici pripremljen je veličanstven doček, mase naroda mu kliču, tu su učenici sa cvijećem i pitomci Vojne akademije, sve je okićeno trobojkama, zelenim vijencima i girlandama. Na peronu zastrtom pirotskim ćilimima u špaliru stoje ministri, mitropolit, generali, poslanici Rusije i Austrougarske i mnogi drugi uglednici. Dok je voz pristajao, on uzbuđen i tronut govori premijeru Avakumoviću: “Kada sam ovo doživio, sad imam samo još jednu želju, da Srbiji obezbijedim unutrašnje slobode i blagostanje i da, u ime Boga, ostvarim ideju oslobođenja i ujedinjenja sviju Srba koji sad cvile pod tuđinom.”

Krunisan je 21. septembra 1904, a miropomazan 10. oktobra u Žiči. Trenutak njegovog dolaska na vlast bio je vrlo nepovoljan, zemlja rastrzana i oštro politički podijeljena stranačkim borbama, vojska se nameće kao bitan politički faktor, posebno “crnorukci”, koji su smatrali da Karađorđević njima duguje krunu. Velike sile se rvu za prevlast na Balkanu, a posebno je agresivan Beč. Kralj Petar odmah stavlja do znanja da će biti ustavni vladar i težiti izgradnji društva i države, u duhu demokratskih načela parlamentarizma i najširih političkih i drugih sloboda. Zemlja doživljava procvat na svim poljima, ekonomski i kulturno, ali i vojno znatno jača, uprkos “carinskom ratu”, “aneksionoj krizi” i drugim nepovoljnim uticajima. Stvara se pomirljivija politička klima, koja je uslov napretka. Spoljnopolitički kurs polako se usmjerava ka Parizu i Petrogradu. Zakon o štampi ima samo jedan član: “Štampa u Srbiji je slobodna!” Nema zabrana i cenzure, mada i vladara napadaju. Kralj živi skromno, skoro asketski, za svoj posao prima platu za razliku od prethodnika koji su i državnu blagajnu smatrali gotovo svojinom. Kralj je vrlo štedljiv, ne voli pompu, ukinuo je i gardijsku pratnju. Redovno nedjeljom ujutro dva sijeda čovjeka u generalskim uniformama idu pješice preko Terazija, narod već zna da to kralj sa svojim ađutantom Šturmom-Jurišićem ide u crkvu na službu. “Čika Pera” je iskreno pobožan, na dvoru se uredno posti, pričešćuje i obilježavaju vjerski praznici. On je u svemu oficirski vrlo tačan i precizan, liježe između devet i pola 10 u svoj vojnički gvozdeni krevet, ustaje oko pet ujutro, jede malo i pije samo bukovičku vodu.

Balkanski ratovi

Konačno, došao je i taj veliki, dugo očekivani trenutak, kao vrhovni komandant vojske, 6. oktobra 1912. kralj potpisuje naređenje o početku ratnih operacija protiv turskog carstva, zajedno sa drugim balkanskim saveznicima. Poslije velike pobjede u čuvenoj Kumanovskoj bici, kao i u drugim uspješnim operacijama, za nepun mjesec dana njegova vojska je u nezadrživom prodoru trijumfalno oslobodila Rašku oblast, Kosovo, Metohiju i Makedoniju, izbivši i na Jadransko more. Poslije pobjede nad Bugarima u Drugom balkanskom ratu, Srbija će i zvanično sebi prisajediniti te nove oblasti. No, bilo je malo vremena za predah jer su teški olujni oblaci sa Zapada išli ka Balkanu. Sljedeće godine, 1914. Srbiji je nametnut rat koji niti je željela, niti je mogla izbjeći, rat koji će prerasti u evropsku katastrofu. “Čika Pera”, kako je narod familijarno zvao svog kralja, bolestan i iznuren, svoja kraljevska ovlašćenja prenosi na prestolonasljednika Aleksandra. Bio je svjestan da su njegova pleća suviše slaba da podnesu napor rukovođenja u još jednom ratu, no, pri tom je čvrsto odlučio da zajedno sa narodom i vojskom podijeli i najteža iskušenja, koja su se sa izvjesnošću mogla očekivati.

Bio je stalno sa vojskom, hrabrio ih i podsticao ličnim primjerom kao stari vojnik. Njegovi silasci sa puškom u rov u trenucima teških kriza na ratištu i povlačenje sa trupama kroz gudure snijegom zavijane Albanije ušli su u legendu i dali mu oreol mučenika za otadžbinu, obezbjeđujući mu trajno poštovanje srpskog naroda, ali i divljenje Evrope i svijeta. Strana štampa ga je stavljala na naslovne strane i  donosila hvalospjeve o njemu, pisane su mu pjesme i rađeni portreti.

Sljedećih nekoliko slika govori dosta o jednoj od najsvjetlijih i najistaknutijih ličnosti srpske istorije. Kad su Austrougari već skoro dobili bitku na Kolubari, stari kralj s puškom dolazi na položaje Moravske divizije i drži govor vojnicima: “Deco moja! Vi ste zakleti da branite Otadžbinu i svoga kralja, ja vas razrešavam zakletve kralju. Za kralja nemojte da se borite. Zakletve koju ste dali otadžbini nemam pravo da vas oslobodim. Ko može sam sebe da razreši, neka ostavi pušku i ide kući.” Niko se ne pomače. Brzo kao vihor pronese se vijest od čete do čete od puka do puka: “Kralj je u rovovima”, i vojska sa novim poletom nastavi borbu do pobjede. Princ Đorđe će kasnije pričati Ivanu Meštroviću kako je oca 1915. zatekao negdje na prvoj liniji fronta, kako je natukao šajkaču i zalegao u rovu sa vojnicima: “Jedva sam ga našao među gegulama, pa sam mu viknuo: “Ta poginućeš!” “Ako, to i hoću”, odgovorio mi je. “Ja sam onda pao na kolena pred njim i rekao mu da ga volim što je takav, zagrlio ga i plakao kao malo dete”, dodao je.

Vojvoda Stepa mu jednom poruči da ne dolazi na front jer je vojska uzrujana zbog velikog stradanja, pa psuje i kune i komandu i kralja.

“Ako, nek psuje, biće im lakše”, reče kralj i dođe među vojnike, koji ga s velikim poštovanjem primiše.

Negdje u jesen 1915. potporučnik Mihailo Mića Mađarević čini pravi podvig prelazeći noću Savu čamcem kod Bežanije sa svojom grupom i dovodi zarobljene Švabe, da bi se saznale namjere neprijatelja. Kada je to učinio, po drugi put shrvan od umora i napetosti, brzo zaspa, no uskoro ga probudiše jer ga “treba telefon”. Ljut i napola razbuđen reče jetko: “Ovdje potporučnik Madžarević, ko je ...” Sa druge strane začu se: “Ovdje Petar...” “Koji Petar, imaš li prezime?”, brecnu se Mića. “Ovdje kralj Petar ...” Madžarević se ukopa u stav “mirno”, a stari kralj mu čestita i saopšti da je unapređen u čin poručnika.

Rudolf Arčibald Rajs, veliki prijatelj, ali i kritičar Srba, čovjek koji nikome nije laskao, pisao je u svom ratnom dnevniku sa najdubljim poštovanjem o kralju Petru: “Bilo je nečeg uzvišenog kad čovjek vidi ovog starca, ovog mudraca, kako duboko žali svoju zemlju i ne govori ništa o svojim ličnim patnjama /.../ Stari kralju, ti ćeš ostati jedna od najplemenitijih figura ovog rata i služićeš za primer svim pravim Srbima.”

Stari čestiti kralj je zauvijek sklopio oči i svoju mučeničku dušu predao Gospodu u Beogradu 16. avgusta 1921. godine u 17.30 časova, u 77. godini života. Sahranjen je u kripti svoje crkve zadužbine na Oplencu.

“Mi smo vojnici”

Kralj Petar je do zadnjeg dana ostao dosljedan svojim demokratskim principima, o čemu govori i ova slika. Naime, poslije Krfske deklaracije, vojvoda Mišić se obrati kralju:

“... Veličanstvo, smatrate li vi da danas celu Srbiju treba žrtvovati za nekakvu zajedničku državu, za neko ujedinjenje sa onima koji malo pokazuju da im je do tog ujedinjenja stalo?”

“Ja sam, gospodine vojvodo, primio k znanju odluke Vlade i Skupštine o tom pitanju i time je moja uloga završena”, odgovori Petar.

“Oprostite, ali Vaša je dužnost da sprečite istorijsku nesreću srpskog naroda u koji ga lakomisleno guraju naši političari”, uzvrati Mišić.

Kralj podiže glas: “Molim vas, vojvodo, da mi tako samovoljno ne određujete dužnost, niti da mi dajete pravo da se suprotstavim odlukama Narodne skupštine i Vlade.”

Kralj mu se primače i šapnu povjerljivo: “Vojvodo, nas dvojica smo vojnici, mi imamo pravo da se u ratu ne bavimo tim prljavim poslom - politikom, izvolite poslužite se kafom.”

Autor: Dragan Mijović