Bosna je jedna od posljednjih slovenskih oblasti gdje je došlo do formiranja većih naselja i gradova, a kasnije i države. To je oblast u kojoj su se proces društvenog raslojavanja i stvaranje klasnog društva najkasnije razvili, na šta je vjerovatno uticao i sam geografski položaj. Prvobitno se na Bosnu odnosi teritorija oko izvorišta istoimene rijeke i njenog gornjeg toka, okružena visokim planinama oko sarajevskog polja. Brdsko-planinski reljef je i uticao na Južne Slovene da prilikom naseljavanja Balkanskog poluostrva prostor Bosne slabo i nasele. Trajnim zadržavanjem Južnih Slovena na Balkanskom poluostrvu povećava se zainteresovanost vizantijskih vladara i istoričara za njihove običaje i način života.
Tako je i vizantijski car i hroničar Konstantin Porfirogenit (905-959. god), poznat po svojoj sklonosti ka pisanju i nauci, počeo da proučava južnoslovenske narode, a među njima i Srbe, interesujući se za njihova naselja i način življenja. Najpoznatija djela koja se odnose na Balkan i Bosnu su „Spis o narodima“ i „O upravljanju imperijom“ (De administrando imperio), a posebno poglavlje o doseljavanju Srba. Porfirogenit je u ovome djelu pružio podatke o prvim gradovima u Srbiji, nakon naseljavanja Slovena sredinom X vijeka. Podaci u ovom djelu su suviše uopšteni i bez mnogo detalja, pa se otvara mnogo pitanja, a naročito o tačnoj lokaciji pojedinih gradova.
Porfirogenit navodi imena prvih gradova pokrštene Srbije, u koje spadaju: Destinik, Černavusk, Međurečje, Dresneik, Lesnik, Salines. Prema ovom spisu, na prostoru Bosne se nalaze dva grada, Desnik i Katera.
Naziv Katera je grčkog porijekla, a prihvaćeno je mišljenje da je to dominantna uzvišica na jugoistočnom rubu Sarajevskog polja, sa desne strane rijeke Željeznice, u čijem je podnožju smješteno naselje Kotorac.
Ove navode potvrđuje i najpoznatiji francuski kartograf Gijom de Lil (1675–1726. god), koji je na osnovu Porfirogenitovog djela izradio kartu Istočna imperija i susjedni regioni, gdje se vidi da je Bosna bila u sastavu Srpskih zemalja sa gradom Katerom i Desnikom.
Prema karti De Lila, grad Katera se nalazi u izvorištu rijeke Bosne, tj. u području današnjeg Sarajeva. Prema ostacima tragova, dosta tankog zida koji je opasivao glavicu tzv. Ilijinog brda iznad Gornjeg Butmira, može se uočiti da se nekadašnji grad Katera sastojao od refugijuma (zbjega, skloništa), opkoljenog zidom u koji bi se u slučaju neprilika sklanjalo stanovništvo naselja koje se nalazilo pod gradom.
Naselje se sastojalo od drvenih kuća, a grad je vjerovatno bio i sjedište župana. Iz Porfirogenitovog djela bi se moglo zaključiti da je Bosna (horion – omeđeni prostor), a kastra oikoumena ustvari gradovi koji su pripadali crkvenoj organizaciji, s obzirom da su Sloveni već primili Hrišćanstvo, onda grad na čelu svakog spiska predstavlja glavno crkveno središte pomenute oblasti.
Ako primijenimo ovo na Bosnu, dobićemo krajnji rezultat, Katera je bila na čelu crkvene organizacije, a Desnik je bio jedina parohija te crkve.
Navedeni izvori predstavljaju dobar putokaz za lociranje pomenutih gradova, ali bi ovu hipotezu trebalo potvrditi materijalnim dokazima zasnovanim na osnovu detaljnih arheoloških istraživanja.
Katera, Kotor – od starogrčkog katareo, što znači vrela, vrelo, sličnog naziva se pojavljuje kasnije grad u Zapadnoj Bosni, na izvorištu rijeke Vrbanje.
Autor: Željko Ristić
