Kao student druge godine ekonomskog fakulteta na trećoj stranici udžbenika Monetarne ekonomije pročitao sam rečenicu koja će mi se kasnije često vrzmati po glavi. Ta rečenica glasi: „ISTORIJA MODERNOG NOVCA JE ZAPRAVO ISTORIJA DRŽAVE“. U raznovrsnosti pojavnih oblika novca i njegovom „kvalitetu“ vidi se stvrani nivo ekonomskog razvoja jedne zemlje te stabilnost „državne građevine“. U svijetu, knjiga i udžbenika koji na brojnim primjerima potvrđuju gore izrečeno ima koliko hoćete. Čak sam i ja autor jednoj od njih.
U svakom slučaju, kada sam nešto kasnije postao asistent na ovom predemetu moja urođena radoznalost i lokal-patriotozam mi nisu dali mira, pa da studentima pričam standardnu priču iz ovih udžbenika gdje se pojam i istorija novca objašnjavaju na primjerima glava djetlića koje su nekakva indijanska plemena skupljala po šumama Amerike, na primjerima kamenja sa pacifičkog ostrva Jap, Kineskog papirnog novca, cigareta koje i dan danas obavljaju funkcije novca „iza rešetaka“, te Fridmanove dileme koji je monetarni agregat najbolji za praćenje obima ponude novca. Umjesto toga, iz gore navedenih i u današnje vrijeme prilično sumnjivih razloga, uzeo sam za shodno da malo istražim istoriju novca na ovim našim „srpsko-hrvatsko-bošnjačkim i ostalim“ prostorima. Saznanja do kojih sam došao su mi tada bila zanimljiva, mada su za većinu naših istoričara neprihvatljiva i uvredljiva. Kao pravi anti-intelektualac sa ovih prostora ta saznanja nisam pretjerano širio i tek bih ih stidljivo iznio studentima. Međutim, danas, ponukan stanjem bellum omnium contra omnes odlučio sam da ponešto od tih saznanja iznesem i u širu javnost.
Prije svega, za razliku od naših mitova u kojem su „naše“ države nastale prve i po pravilu trajale hiljadama godina brzo sam došao do saznanja da je u srednjovjekovnoj Evropi postojalo jednostavno pravilo koje je odvajalo države koje to zaista i jesu bile tj. koje su predstavljale zasebne političke entitete od raznih drugih tvorevina koje nikada nisu prerasle u državu. To pravilo je glasilo:
JEDNA ZEMLjA = JEDAN VLADAR = JEDNA VALUTA
Sva objašnjenja kako su neke države postojale i prije ali vladari nisu željeli da kuju novac iz ovih ili onih razloga se sudaraju sa zdravom pameću. Postojanje „senjoraža“(poreza na kovanje novca) koji je zapravo predstavljao procenat od vrijednosti plemenitog metala koji bi vladari zadržali za sebe kao kompenzaciju što od ostataka plemenitog metala njegov kovač pravi (kuje) standardizovane kovanice na koje stavlja vladarev žig i time omogućava da kovanice budu puštene u opticaj, je činio da su svi srednjovjekovni vladari, pa čak i pojedini gradovi, željeli da kuju novac što je prije moguće i u što većim količinama. Međutim, ovaj porez su mogli da ubiru samo oni koji su zaista bili samostalni, tj. oni koji nisu imali nekoga nad sobom. Onaj ko je imao nekoga nad sobom je ovaj porez morao da prepusti „višem nivou vlasti“ tj. da prizna politički patronat jačeg i moćnijeg.
Prema ovom kriterijumu Bosna i Hercegovina jeste postojala kao poseban politički entitet, tj nezavisna država, počevši od Stjepana II Kotromanića (1322.-1353.) koji je bio prvi bosanski ban koji je kovao novac. Dakle, moram da razočaram sve one koji tvrde da Bosna u srednjem vijeku nije postojala, odnosno da je bila samo srpska ili hrvatska provincija.
Međutim, moram da razočaram i sve one koji misle da je ovo dokaz da je BiH već tada bila primjer napredne, snažne i centralizovane države. Zapravo, u trenutku kada je Stjepan II počeo da kuje svoj novac već je prošlo oko stotinu i dvadeset godina kako je to počeo da čini Stefan Prvovjenčani, prva krunisana glava srednjovjekovne Srbije (1196.-1227.) odnosno Herceg Andrija, vladar srednjovjekovne Hrvatske (1192.-1211.). To je zaostatka otprilike kao od Drugog srpskog ustanka do ZAVNOBIH-a.
I ne samo to. Stjepan II je činio nešto za šta nisam našao sličan primjer u istoriji – kovao je hibridni novac. Radilo se o novcu koji je sa jedne strane bio njegov standardni novac – dok se sa druge strane radilo o falsifikatu srpskog ili dubrovačkog novca. Ovo je činio jer su brojni njegovi podanici na istoku i jugu zemlje očito, po ovom kriterijumu, sebe doživljavali prije kao podanike Dušana ili Dubrovnika, a ne centralne vlasti iz Stjepanovog Bobovca.
Ipak, u BiH centralizovana vlast jača za vrijeme Stjepanovog nasljednika Tvrtka I Kotromanića. Tvrtko I Kotromanić je, sudeći prema novcu koji je kovao, bio najistaknutiji srednjovjekovni Bosanski vladar, a tako misli i većina istoričara. Tako je upravo on iskovao četvrorostruki dukat – dragulj među srednjovjekovnim kovanicama,koji je težio čak 14 grama zlata, odnosno četiri puta više od venecijanskog dukata. Prema nekim izvorima ovaj dukat su za njega iskovali Dubrovčani, dok je prema nekim drugima iskovan u blizini manastira Mileševa u Srbiji prilikom njegovog krunisanja za kralja Srbije (prethodno je već krunisan za kralja Bosne).
Međutim, nakon njegove smrti 1391. godine, a nakon Turskih upada na Balkan, bosanski kraljevi prestaju da kuju novac sve do 1436. kada to čini Tvrtko II Kotromanić, koji opet čini nešto neobično. Naime, Tvrtko II kuje bosanki novac po unificiranoj kovničkoj stopi sa dubrovačkim novcem (istoj veličini, težini, čistoći plemenitog metala) što je slično situaciji u poslijeratnoj BiH, gdje nepovjerenje javnosti u domaće vlasti dovodi do toga da se 1997. godine emituje KM čija je vrijednost utvrđena na tačno 1:1 spram Njemačke marke (561 godinu ranije bilo je 1:1 spram dubrovačkog perpera).
Dakle, šta možemo zaključiti na osnovu srednjovjekovnog bosankog novca?
BiH jeste postojala kao samostalna država, nezavisna od Srbije, Hvatske i drugih okolnih država, ali je kao takva trajala istorijski vrlo kratko, tj. nešto manje od jednog vijeka (1322.-1391. + 1436.-1463.).
Da ne bi neko pomislio da su po srijedi „vlaška posla“ odnosno, omalovažavanje stare i moćne bosanske države evo da iznesem i šta o istoriji srednjovjekovne srpske države govori novac koji su kovali njeni vladari.
Radilo se državi koja jeste trajala znatno duže (oko 260 godina), ali je predstavljala u Evropskim okvirima drugorazrednu ili čak trećerazrednu državu čiji su vladari često pelješili vlastiti narod monetarnim prevarama.
Kako sam došao do ovakvog zaključka?
Ono o dužem trajanju kroz činjenicu da su bukvalno svi Srpski vladari počevši od Stefana Prvovjenčanog, pa do Uroša Nejakog, plus despot Stefan Lazarević kovali vlastiti novac, odnosno izražavali tu vrstu državotvorne svijesti.
Međutim, da se radilo o drugorazrernoj ili trećerazrednoj državi proizilazi iz činjenice da je od početka srpski dinar bio zamišljen kao 1/12 dubrovačkog perpera, te da nikada, ali baš nikada za tih 263 godine emitovanja/kovanja novca (1196.-1459.) nijedan srpski vladar (izuzev pomenutog Tvrtka I koji je prvenstveno bio bosanski vladar) nije iskovao zlatni novac. To vam je situacija kao kada biste danas imali državu koja emituje feninge, ali ne i konvertibilne marke, odnosno koja emituje pare ali ne i dinare.
Još gore o srednjovjekovnoj srpskoj državi svjedoči često kvarenje novca koji su srpski vladari kovali. Zapravo, loš srpski dinar se pominje u dubrovačkim izvorima već od 1294. godine.
Pri tome treba imati na umu da se kovani novac, naravno, nije kvario zbog kiše i hladnoće. Jedini način u srednjem vijeku da do kvarenja novca dođe bio je da se u njegovu sredinu ubacuju komadići neplemenitih metala (gvožđa, olova), a kako bi kovanice dobile na težini ili da čitava kovanica bude od plemenitog metala manje čistoće od deklarisane. Kada bi se mjerenjem utvrdilo nešto od prethodnog novac bi izgubio vrijednost. I baš kao što ni danas ne može doći do hiperinflacije bez naređenja vlade centralnoj banci da kuje novac bez pokrića, tako ni u srednjem vijeku nije moglo doći do masovnog kvarenja novca (inflacije) bez saznanja i učešća vladara.
O tome koliko su srpski vladari polagali na vlastiti novac takodje svjedoči i činjenica da iako je Car Dušan u svoj poznati zakonik unio odredbu „jedna zemlja- jedan vladar-jedna valuta“ (član 168.) ni on ga se nije striktno pridržavao pa je dopustio despotu Jovanu Oliveru da kuje vlastiti novac. Zapravo, što je još zanimljivije, u ovom zakoniku najsilnijeg srpskog vladara se na sedam mjesta pominje dubrovački perper, dok se ni na jednom ne pominje (njegov) srpski dinar.
Samo poređenja radi treba istaći da je venecijsnaki dukat nije mjenjao svoju vrijednost oko pet vijekova – od 1280. do nestanka Venecije 1797., a za razliku od Srbije, Venecijom nisu upravljali sveti vladari već duždovi u cijeloj Evropi poznati po pohlepi i lukavstvu.
Dakle, kada se iz zemlje mitova vratimo u realnost, pozivanje na zlatna doba i duge istorijske tradicije je obična besmislica. Mudri Andrić je negdje zapisao: „Nije bilo bolje, nego je bilo davno.“ Treba razmisliti o tome i vidjeti radi naših potomaka možemo li biti bolji od svojih predaka. Kada sagledate realne činjenice, ako se budemo racionalno ponašali, to i nije nemoguće.
Autor: Marko Đogo
