Odmah nakon što se, prije 103 godine, upokojio kralj Petar Prvi Karađorđević sa raznih strana su se pojavile inicijative za podizanje spomenika ovom omiljenom vladaru, a posebno od Srba zapadno od Drine, koji su punim plućima udisali blagodet slobode i iskreno voljeli svog kralja.

I kad bi se u strašnom času našli pod dušmanskim vješalima ili pred streljačkim strojem, kliktali su njegovo ime sa nekim uzvišenim zanosom, ne žaleći umrijeti za ostvarenje davnašnjeg sna, da se svi dijelovi našeg naroda ujedine pod skiptrom srpskog vladara. I konačno, ta vjekovna žudnja i nada da žive kao slobodni ljudi u svojoj državi, ostvarila se upravo pod njegovim vođstvom.

Ali Petra je još mnogo toga izdvajalo od tadašnjih evropskih vladara, stari kralj je bio ubijeđeni demokrata, koji se strogo drži ustava i zakona, pravednik, zaštitnik poniženih i ugroženih. Konačno, čika Pera, kako su ga prisno rođački zvali, je bio jedan od njih, postio sve postove, svojom rukom sjekao svoj badnjak, spavao na prostom vojničkom krevetu, jeo običnu narodnu hranu, bio štedljiv i skroman i kao dobri otac brižno bdio nad svojim narodom i državom. I na kraju, rame uz rame s njima smjelo je silazio u rov i kao Petar Mrkonjić, a i kao bolesni sjedokosi kralj.

Za Srbe je bio opštepriznata moralna veličina i, kao što je Gospod na nebu predstavljao pravdu, slobodu, ljubav i žrtvovanje za bližnjeg, tako je i njihov kralj ovdje na zemlji bio simbol tih uzvišenih vrijednosti.

Ideja

Zbog svega što je ovdašnji narod preturio preko glave kroz prve dvije decenije 20. vijeka, slijedeći njegovu veliku slobodarsku ideju, jasno je zašto se zdušno krenulo u podizanje kraljevih spomenika širom nove države.

Najbolju ilustraciju tog duha dao je Branislav Nušić: “Spomenik kralju Petru nije spomenik jednoj ličnosti, jednom nosiocu krune, jednom vladaocu, već je to spomenik jednoj velikoj nacionalnoj ideji, koja je u kralju Petru našla svoje ostvarenje; to je spomenik jednoj velikoj istorijskoj epohi.” Kaže se da velike ljude takvima čine velike ideje, a još većima njihove realizacije.

Vojska Kraljevine SHS, čiju su okosnicu činile proslavljene jedinice srpske vojske iz minulog rata, gajila je poseban pijetet prema svom doskorašnjem komandantu koji je čitav svoj život bio i ostao istinski vojnik. Zbog toga ne čudi da su oni prednjačili u podizanju kraljevih spomenika. Svakako jedan od najljepših te vrste izgrađen je u Sarajevu, u krugu Artiljerijske radionice Druge armijske oblasti, koja se nalazila na potezu od današnje željezničke stanice ka Velešićima. Pukovnik Kosta A. Nikolić bio je spiritus muvens ovog poduhvata od početka do kraja. Njegovu ideju 29. avgusta 1922. zdušno je prihvatilo svih 300 vojnih i građanskih lica na službi u toj jedinici i odmah upisalo priloge.

Kako kod vojske nema puno oklijevanja i mudrovanja, mjesec dana kasnije već je bio usvojen kombinovani projekat po nacrtima Šimunkovića, Hajla i Bodrožića, a već u novembru u željezari Vareš izlivena je kraljeva bronzana bista (Bodrožić) i ostali dijelovi spomenika: vijenci, krune i natpisi. Radovi na postamentu i uređenju parka nastavljeni su na proljeće, da bi spomenik, uz velike patriotske manifestacije, bio otkriven 11. novembra 1923. na Dan pobjede.

Tom prilikom svečana parada sa zastavama i vojnom muzikom, uz burne ovacije naroda, kretala se iz centra Sarajeva ka Velešićima. U prisustvu oko 10.000 građana spomenik je osvešta mitropolit Petar (Zimonjić). Potom je uslijedila počasna topovska paljba i polaganje vijenaca brojnih delegacija, institucija i društava. U programu su nastupila sva gradska pjevačka društva i muzički ansambli, uz impresivni defile trupa. Sve je okončano velikim narodnim veseljem. Sam spomenik se nalazio na kružnoj platformi prečnika 12,8 metara u obliku Ordena Karađorđeve zvijezde, na kojoj je stajao mermerni postament sa reljefima o kraljevom učešću u značajnim istorijskim događajima.

Jednoglasno

Odmah poslije kraljeve smrti, dok je Sarajevo još bilo u šestonedjeljnoj dubokoj koroti, sa fasadama zastrtim crnim zastavama i platnima, opština 29. avgusta donosi jednoglasnu odluku da se kralju Petru Velikom Oslobodiocu podigne monumentalni spomenik u centru grada. Osim izraza poštovanja i zahvalnosti počivšem vladaru spomenik je trebalo da ima i integrativnu ulogu u novoj zajednici kao simbol slobode, sloge i ravnopravnosti, svega onoga za šta se taj liberalni monarh za života zalagao. Ideja je odmah široko prihvaćena, posebno od humanih i patriotskih društava. Odbor za gradnju na čelu sa Šćepanom Grđićem vrijedno je radio na ostvarenju tog velikog poduhvata, sa težnjom da to bude najveći spomenik u zemlji. Odabran je prostor u srcu grada ispred srpske Saborne crkve, koja je ne časeći časa, uz znatan prilog za tu namjenu, poklonila i svo slobodno zemljište koje je tu imala u površini od 1,5 dunuma.

Odbor je smatrao da takav spomenik zahtijeva i najveći trg u Kraljevini, pod imenom Trg oslobođenja (kako se do danas zove). Međutim, da bi se dobilo planiranih 8,5 dunuma površine trebalo je otkupiti preostalo zemljište i porušiti  neke važne objekte, pa i vakufske, koji su se tu nalazili. To će prolongirati čitav poduhvat kroz ponavljanje eksproprijacije, ugovora, licitacija, rušenja, izmiještanja itd. Odbor nije forsirao rješenje, jer je političko stanje u zemlji bilo vrlo rovito i stalno se usložnjavalo.

Konačno je na konkursu odabran rad Korčulanina Frane Kršinića koji je, prema ugovoru iz septembra 1938., spomenik završio i montirao početkom novembra 1940. (fotografija kralja na konju).

Foto: Glas Srpske

Ovaj grandiozni spomenik Kralja Petra na konju sa žezlom u podignutoj desnici bio je visok 5,5 metara, a sa postamentom cijelih 14 metara i za dva metra nadvisio spomenike knezu Mihailu i banu Jelačiću. Na postamentu od masivnih blokova sivog jablaničkog granita Kršinićev zemljak, vajar Ivan Lozica, isklesao je reljefe sa motivima iz prethodnih oslobodilačkih ratova. Spomenik je potom opkovan daskama, da bi po planu, nakon uređenja trga bio svečano otkriven 6. septembra 1941, kada će kraljev unuk Petar Drugi postati punoljetan i stupiti na presto. Ali kada je u aprilu izbio rat, vlasti NDH su spomenik hitno uklonile, da bi Nijemci na istom mjestu podigli obelisk visok 25 metara, na čijem vrhu se nalazio orao u poletu, simbol njemačkog Rajha.

Prije završetka ovog sarajevskog, Bijeljina je na Petrovdan 1937. godine dobila svoj monumentalan spomenik Petru Prvom, visok sedam metara sa postoljem. Kralj je predstavljen kao jahač koji mačem ubija troglavu neman (Turska, Austrija, Njemačka). Autor ovog djela značajne umjetničke vrijednosti bio je vajar Rudolf Valdec, koji je potpisao i vrlo uspješan spomenik starom kralju u Petrovgradu, današnjem Zrenjaninu.

Foto: Glas Srpske

Oba su naravno 1941. porušena, ali su na sreću i dva rijetka konjanička spomenika i obnovljena, ovaj bijeljinski čak u ratnom vihoru, na Mitrovdan 1993. godine, kao djelo vajara Zorana Jezdimirovića.

Obnovljen je takođe i spomenik kralju Petru (Mrkonjiću) u njegovom Mrkonjić Gradu i to čak dva puta, nakon što je dva puta i rušen, što je jedinstven slučaj. Otkrio ga je svečano serdar Janko Vukotić 1924., da bi ga ustaše porušile 1941. Obnovljen je 1984., međutim ponovo je porušen 1995. od potomaka onih prethodnih rušilaca, da bi konačno po drugi put bio obnovljen već sljedeće godine.

Na tlu BiH kralju Petru su još podignuti spomenici u Visokom (1921), Foči (1925), Travniku, Bugojnu i Prozoru (1925), Bosanskoj Gradišci (1926), Livnu i Donjem Vakufu (1927), a sve pomenute izradio je vajar Ivan Ekert. Vajar Stamenko Đurđević potpisuje spomenik u Dobrljinu (1924), a Prijedorčanin Sreten Stojanović spomenike u Nevesinju (1928) i Bosanskoj Krupi (1929). Jedina vajarka u BiH, Iva Despić, uradila je spomenike (biste) u Mostaru, Banjaluci, Sarajevu, Visokom i Gračanici kod Doboja. Izuzev urbanih sredina, spomenici kralju Petru podizani su i u selima, kao npr. onaj u selu Sjeversko kod Rogatice 1925, a obnovljen 1998. godine. Pored toga teško bi bilo i pobrojati sve spomen-domove, škole, bolnice i razne druge ustanove i objekte koji su ponijeli ime kralja Petra.

Dubrovačka priča

Pored BiH, u zapadnim i sjevernim dijelovima Kraljevine podignuti su mnogi spomenici Petru Prvom. Ispred magistrata u Ljubljani bio je veličanstven konjanički spomenik (L. Dolinar, 1931), zatim u Kranju (V. Kos, 1926), pa u Sušaku-Rijeka (F. Kršinić, 1935), zatim u Dardi, Zagrebu, Bjelovaru, Sisku, Otočcu, Gradišci i na desetinama drugih mjesta.

Posebno je zanimljiva dubrovačka priča. Tamošnje opštinsko vijeće je 1. decembra 1924. godine na godišnjicu ujedinjenja otkrilo spomenik kralju Petru (fotografija reljefa), u vidu velikog mermernog reljefa na gradskim zidinama kod vrata od Pila, rad Ivana Meštrovića.

Foto: Glas Srpske

Prilikom otkrivanja spomenika priređene su takve svečanosti kakve grad nije dugo upamtio, pisala je tadašnja štampa. Sve je bilo iskićeno trobojkama, zvonile su sve dubrovačke crkve, grmjele su salve tvrđavskih topova, uz sirene brodovlja. Bogatom programu je prisustvovalo mnoštvo naroda, na čelu sa državnim i gradskim velikodostojnicima. Reljef težak tri tone su 1941. godine pažljivo skinuli italijanski vojnici i tako ga spasili od ustaškog vandalizma.

Sve do 1975. godine nalazio se u sporednoj prostoriji palate Banac, da bi tamo bio zazidan i zamalterisan gdje se i danas nalazi. Kraljevi otac i sin su imali grandiozne spomenike i u Skoplju (A. Augustinčić, 1937), a na prostoru Vojvodine impozantni spomenici kralju Petru podignuti su u Petrogradu – Zrenjaninu (R. Valdec, 1928), Pančevu (P. Palavičini), Bečeju (M. Nedeljković, 1924), Novom Bečeju (F. Kršinić, 1926) itd.

Međutim, početkom rata kod dijela nesrpskog stanovništva u državi, ohrabrenog prisustvom okupatora, javila se žestoka šovinistička histerija koja će se uskoro pretvoriti u krvavu tragediju srpskog naroda. U uslovima takvog društvenog pomračenja i moralnog posrnuća, maske su pale i mnogi su, obuzeti mržnjom, prvo nasrnuli na simbole i spomenike monarhije.

Foto: Glas Srpske

Na teritoriji centralne Srbije dinastički spomenici bili su široko zastupljeni i većina je preživjela rat, ali ne i oslobođenje 1945. Tako se širom Jugoslavije odvijalo temeljito brisanje svega što je podsjećalo na prethodnu državu, u istoriji poznato kao “zatiranje sjećanja” (damnatio memoriae). Naravno da su dinastički spomenici bili prvi na udaru. Teško je reći ko je tu bio revnosniji: okupatori i separatisti ili oslobodioci komunisti.  Računa se da je od 1941. do 1946. sa lica zemlje zbrisano 216 takvih spomenika, meću kojima onih posvećenih kralju Petru blizu stotinu.

Inostranstvo

Petar Prvi je i u inostranstvu imao spomenike, a jedan čak vrlo neobičan. Naime, Savezno vijeće cionista Kraljevine SHS donijelo je odluku da se na zemljištu Jevrejskog narodnog fronta u Palestini, kao znak velikog poštovanja prema blaženo počivšem kralju, zasadi “Šuma kralja Petra Velikog Oslobodioca”. Sarajevski Jevreji su se masovno uključili u akciju, sakupljajući priloge pod sloganom: “Ni dostojnijeg čovjeka, ni ljepšeg spomenika”, ističući u lokalnoj štampi da će ta šuma vijekovima pričati budućim pokoljenjima o ljubavi i poštovanju jugoslovenskih Jevreja prema velikom ocu otadžbine, iskrenom jevrejskom prijatelju.

Po okončanju akcije zasađena je šuma od 10.000 sadnica, odmah uz “Balfurovu šumu” i ona i danas postoji.

Međutim, najmonumentalniji spomenik u inostranstvu kraljevima Petru i Aleksandru jeste onaj u Parizu i jedini on je preživio Drugi svjetski rat. Naime, tek pola godine od tragičnog atentata u Marseju, u cijeloj Francuskoj, uključujući i njene kolonije, teklo je prikupljanje priloga za taj spomenik. Na dan 8. aprila 1935. po gradskim trgovima bile su izložene slike naših kraljeva uokvirene lovorovim vijencima. Prolaznici na pariskim ulicama na reverima su nosili srpsku trobojku, a štampa je pohvalno pisala o počivšim Karađorđevićima, kao velikim prijateljima Francuske. Godinu i po kasnije, na drugu godišnjicu Aleksandrove pogibije, 9. oktobra 1936. u Parizu je, uz najviše državne počasti, otkriven prelijepi spomenik našim kraljevima.

Foto: Glas Srpske

Iz Srbije je došla brojna delegacija predvođena ministrom vojnim, generalom Marićem, dok je sa francuske strane prisustvovao sam vrh države, ministri i generali, na čelu sa predsjednikom Lebronom i francuskim maršalom, a srpskim vojvodom, Franše de Pereom. Pred spomenikom je u besprijekornom poretku sa zastavama stajao odred naše kraljeve garde, a poslije svečanih govora, praćenih burnim ovacijama velikog broja Parižana, uslijedio je defile elitnih francuskih trupa. Spomenik na čijem je pročelju između ostalog pisalo “Omaž Pariza i Francuske svojim velikim prijateljima”, djelo je poznatog vajara Maksima Reala del Sarta i arhitekte Anrija Šajoa, a nalazi se na obodu Bulonjske šume, na skveru Aleksandra Prvog od Jugoslavije uz Trg Muet. U istom arondismanu na potezu od Jelisejskih polja ka Ajfelovom tornju nalazi se Avenija kralja Petra.

Austrougarska

Za razliku od vandalskog rušenja kraljevskih spomenika od '41. do '46, praksa u Kraljevini Jugoslaviji prema nasljeđu Austrougarske bila je potpuno drugačija. Na primjer, kada je 6. marta 1919. demontiran spomenik Francu Ferdinandu u Sarajevu, bronzana bista je poslata njegovoj porodici u dvorac Konopište, a natpisna ploča je pohranjena u muzej.

Svijećnjak i kandilo

Između dva rata u Sarajevu se uvriježio običaj pokloničkih posjeta Grobnoj crkvi kraljeva na Oplencu, u organizaciji raznih društava, ekskurzija, ali i samih građana. Običaj je bio da se tom prilikom ponesu naročiti vijenci ili pokloni tamošnjoj crkvi. Tako je delegacija sarajevske opštine 1929. na grob kralja Petra položila srebrni vijenac uokviren zlatom, sa natpisom: “Sarajevo”, a radnici sarajevske Auto-komande su 1936. poklonili veliki svijećnjak i kandilo, koje su sami izradili.

Autor: Dragan Mijović