Beli anđeo iz Mileševe otputovao je u kosmos kao najljepša tekovina naše civilizacije, međutim, Srbija ima još jednog anđela koji svojim krilima štiti njen istočni dio. Sedam vijekova čeka da ga otkrijemo, u Crkvi Svetog Nikole u Staničenju kod Pirota. Poptuno jedinstven, drugačiji od svega poznatog u našem crkvenom slikarstvu, najviše po bijelim krilima.

Crkva u Staničenju sazidana je u vrijeme bugarskog cara Jovana Asena, u 13. vijeku, a iznad ulaza na zapadnom zidu stoji natpis sa imenima ktitora – Arsenije, Jefimija i Konstantin. Oslikana je freskama vijek kasnije. U njihovoj ljepoti posebno se ističe freska Belog anđela.

Iz perioda od 12. do 15. vijeka sačuvana su svega tri dragocjena svjedočanstva o duhovnom viđenju Belog anđela, čuvena freska u manastiru Mileševa, u studeničkoj Crkvi Svetog Nikole i istom svetitelju posvećenoj crkvi u selu Staničenje.

Prof. dr Dragan Mitić, jedan od autora nedavno štampane monografije "Beli anđeo iz Staničenja - sedam vekova tihovanja", mašinski je inženjer koji je dvije i po decenije radio u industriji, a karijeru nastavio kao univerzitetski profesor u Nišu.

Istraživanjem koje ga je dovelo do Belog anđela bavi se od gimnazijskih dana, a istorijom svog kraja istočno od Morave, uz doline Timoka i Ponišavlje, od kad zna za sebe. Sam je tražio arheološke dokaze tvrdnjama koje stoje u istorijskim knjigama, jer je taj dio istorije, kako kaže maglovit, nedovoljno razjašnjen.

- U školi se uči uglavnom o zapadnoj Srbiji, o Nemanjićima. A o istočnoj se jako malo zna, zato sam tražio ktitore crkava i manastira tog kraja. Postojala je tu jedna dinastija Uroševića, čiji su potomci iz vremena kralja Bodina, preko Nemanjića do najsvežije istorije, vladali ovim područjem nasledno. I sa promenjljivom srećom. Vladali su od Vidina, preko Timočkih dolina, Ponišavlja, pa sve do Sofije, sa jedne i sa druge strane Stare planine, sve do Velike Morave. Mi o tome ne znamo ništa. To sam pokušavao da raščistim i tako došao do Belog anđela.

Tajna vlastelina iz okoline Pirota

Mala, ali impozantna crkva sa moćnim položajem na uzvišenju pored reke, na starom frekventnom putu Niš- Serdika ka Konstantinopolju, nije mogla biti zaobiđena. Paljena je i pljačkana mnogo puta, a najviše štete nanele su joj Osmanlije. Ipak, njen freskopis ostao je. Božanstvene freske čak otkrivaju i da je ktitor u vrijeme izgradnje bio monah.

- Arheolozi su na osnovu grobova otkrili da je vlastelinska porodica veoma bogata, što se vidi i na samom freskopisu. Našli su u grobovima artefakte identične onome što je naslikano na zidu crkve, na freskama. Naravno, nisu našli njihove lične karte, moraju da se poslože kockice, da se vidi šta je šta, da se na osnovu drugih istorijskih izvora poveže ko je ko - kaže Mitić pokušavajući da približi činjenicu da u Staničenju tek čekaju iznenađenja.

I odežede otkrivaju koliko je moćna ktitorka porodica bila. Na jednoj, koju arheolozi smatraju poklonom po tadašnjem običaju Vizantije, ime je bugarskog cara Jovana Aleksandra. O bogastvu vlastele svjedoči i nakit pronađen u grobovima.

Arheolozi su do najvažnijih zaključaka došli na osnovu nalaza iz nekropole, pronađeno je 113 grobova, u porti, ali i u samoj crkvi, gdje je sahranjena vlastelinska porodica. Sticajem oklonosti trebalo je 40 godina da naučni rad arheologa izađe u javnost, ali samo u stručnu.

- Posle pisanja tog rada, u našu javnost nije izašla informacija koja bi intrigirala ljude, u njoj nije bio opis Belog anđela o kome sam pisao u knjizi. Sedam stotina godina tihovao je taj Beli anđeo neotrkriven, pod krečom. Četrdeset godina je čekao od otkrivanja crkve. I od tada, dok mi nismo uradili kopiju freske, dok se gospoda Colić, Nikolić i ja nismo angažovali oko toga, prošlo je više od dve decenije. Pokušavamo da afirmišemo taj freskopis, posebno tu fresku - kaže Mitić.

Pošto, kako kaže, nikako nije uspijevao da udjene u uši istoričarima umjetnosti posebnost Belog anđela, sam se upustio u taj posao. Obišao je cijelu Srbiju, cijelo Kosovao, Makedoniju, išao i u Svetu zemlju, nigdje nije našao analogiju Belom anđelu iz Staničenja.

Krila koja sve grle - svjetlošu

Iskusni slikar, kopista fresaka Časlav Colić, jedan od posljednjih čuvara srpskog duhovnog blaga svetinja na Kosovu i Meothiji, takođe nije mogao da se pomiri sa činjenicom da je Beli anđeo iz Staničenja nepoznat. Uradio je njegovu kopiju, ne samo za potrebe Mitićeve monografije.

- Taj anđeo govori nešto zagonetno. Zašto je majstor koji ga je naslikao, jedini majstor koji je slikao bela krila. Ja sam radio u Galeriji fresaka Narodnog muzeja u Beogradu 30 godina, obišao sve naše manastire od 11. do 16. veka, kopirao skoro u svakom, i u crkvi, nisam naišao ni na jednog sa belim krilima. Stalno sam razmišljao o tome. I kako su stilski urađena krila, šta je on hteo da kaže... To je za mene zagonetka i treba da se ispita detaljno - priča Colić.

On ističe jedinstvenu teksturu krila, podsjećaju na labudova, urađena su sa paperjem. Nešto slično, kaže, viđao je na starim ikonama, ali nisu ista. Ovo je nešto posebno. Evenutalnu analogiju trebalo bi potražiti u drugim zemljama koje su nekada bile pod vlašću Vizantije. On za to vremena nema, u devetoj deceniji života radi kopiju loze Nemanjiča iz Dečana, da imaju oni koji dolaze.

Posmatran izdaleka anđeo je na fresci u bijeloj odjeći. Izbliza izgleda drugačije. Ima dva odjevna detalja, hiton i hemation. Donji dio odjeće je oslikan sa naborima diskretne crvenomrke boje, što je boja Božje strpljive mudrosti koja ljubi i istovremeno podsjeća na prolivenu Hristovu krv. Maslinasta boje hemationa asocira da kroz anđela govori Duh Sveti, onaj koji daje život, ali i na masline ispod kojih se Hristos najčešće molio i propovijedao.

Ovaj Beli anđeo plijeni svojom jednostavnom postavkom, pedantnom obradom i originalnim koloritom sa malom paletom boja, ali toplog tonaliteta. Majstor je itekako znao šta radi.

Beli anđeo ponovo progledao

Freske u Staničenju su dugo bile pod krečom, a lice Belog anđela uništeno je mnogo ranije, vjerovatno u pohodu Turaka. Ovog stručnjaka ekipa Sputnjika je pitala kako je na sebe mogao da preuzme tako veliku odgovornost, da mu rekonstruiše lice:

- Pošto freska podnosi kvašenje vodom, čistom vodom, mogao sam da pokvasim lice da bi video dokle su oštećenja, gde je original. Mnogo sam vodio računa da ga ne izgubim, da ne radim napamet. Na sreću, ostali su krajevi od oka, krajevi lica, gledao sam da bude što vernije. Sama zenica ne vidi se u potpunosti, ali slikar ima običaj da slične oči stavlja na druge figure. I to sam gledao, pa sam preneo iz drugih figura nešto što je slično - objašnjava kopista.

Dodaje da je i sama kompozicija Vaskrsenja i ostale figure jedinstvena, njega podsjeća na neke ikone, ali dok ne nađe one sa kojima može da ih apsolutno uporedi, dok ne nađe baš taj rukopis, neće imati mira.

Još je jedna specifičnost freskopisa u Crkvi Svetog Nikole, hram je mali, pa ktitori izgledaju potpuno realno, kao da su vještom slikaru baš tu i pozirali, "samo što ne progovore". Mnogo pažnje autor je posvetio i odeždama.

- U to vreme ljudi su se tako oblačili, to je stara srpska srednjovekovna nošnja, tu je i narativno slikarstvo, detalji, verujem da je koriščena ornamentika preuzeta iz tog okruga gde je freskopisac radio. Moć kroz odeždu nije im data maštom. Autor je sigurno poznavao i druge narode u okolini, unosio je dosta nepoznatih stvari za nas.

Zavještanje za buduće generacije

Zaštićen od Uneska, Beli anđeo iz Mileševe otišao je i u kosmos statelitskim signalom kao jedno od najvećih dostignuća stanovnika planete Zemlje i vrhunsko dostignuće u evropskom slikarstvu. Staničevski anđeo još čeka da blagost svog lica otkrije svijetu.

Poslije sedam vijekova našao je mjesto na kome ćemo moći da ga vidimo, Colić je svoj rad zavještao Muzeju Ponišavlja. Prije nego što se tamo smjesti, njegova do sada neotkrivena ljepota pratiće promociju monografije sagovornika Sputnjika.

Održana je u Novom Sadu i Beogradu, a slijedi u kulturnom centru kraja odakle je potekao, u Nišu.

Originalnog Belog anđela Ponišavlja moguće je vidjeti u samom hramu. Zadužbina nepoznate moćne vlastelinske porodice danas je seoska parohijska crkva u kojoj se služi praznicima.