Prije tačno pola vijeka, 1972. godine, objavljen je roman Danila Kiša “Peščanik” u izdanju “Prosvete” iz Beograda, počevši svoj književni put ispunjen uspjehom, hvalospjevima, osporavanjima, kritikama i literarnom besmrtnošću.

Nastao nakon zbirke “Rani jadi” i romana “Bašta, pepeo” Kiš je “Peščanikom” zaokružio porodični ciklus koji je pisac u svom ironičnom stilu nazivao i porodični cirkus. U njegovoj bibliografiji važi za jednu od ključnih djela o kojem je napisan veliki broj studija i eseja na različitim jezicima, a danas važi za Kišovu knjigu o kojoj se najviše pisalo u književnoj kritici. 

Roman se sastoji iz 67 poglavlja, među kojima prvo i posljednje imaju privilegovan položaj. Prvo poglavlje je prolog u kome E. S. (inicijali sugerišu na Eduarda Sama) započinje pismo, dok se u posljednjem iznosi sadržina tog pisma. Ostalih 65 glava na začudan način upućuju čitaoca na različite elemente, likove i događaje koji su na neki način uslovili određene motive u pismu ili su neposredno vezani za trenutak pisanja, odnosno vezani su za asocijacije koje prolaze kroz junakovu svijest prilikom pisanja. Ova središnja poglavlja podijeljena su na četiri narativna toka “Slike sa putovanja”, “Beleške jednog ludaka”, “Istražni postupak” i “Ispitivanje svedoka”. Svaki od njih ispripovijedan je drugačijim proznim postupkom.

“Peščanik” je nadahnuta saga moderne domaće književnosti o potrazi za ocem, za vlastitim identitetom, kao i za mogućnosti saznanja o vlastitom svijetu i njegovoj surovoj istoriji. Jezgro iz koga je proistekao “Peščanik” sa autentičnim proznim stilom u kome se smjenjuju poglavlja u formi “istražnog postupka” je­, po Kišovim riječima, očevo pismo nastalo 5. aprila 1942. godine, prije odvođenja u nacistički logor.

- Pisao sam jednu antropološku knjigu, na osnovu jedne ljudske kosti, kao da je u pitanju kost kakvog tiranosaurusa, pokušavam da rekonstruišem izgled cele te životinje, da svaku kost stavim na svoje mesto, da kosti obložim mesom, da učinim da kroz meso počne kolati krv, da dozovem njen glas, njen urlik, da ispitam predele kroz koje se ta životinja, tiranosaurus ili homo sapijens, kretala, šta je s kime govorila, gde je i s kim je spavala, šta je sanjala, kakvi su bili klimatski uslovi u vreme njenog postojanja. Ta kost je jedno pismo koje nosi datum 5.4.1942. godine - govorio je Kiš.

Nova izdanja “Peščanika” objavljuje “Arhipelag”, a njegov urednik Gojko Božović kaže za ovaj roman da je na neki način esencija njegove proze i “gorki talog iskustva” 20. vijeka, kako je nazvana posthumno objavljena knjiga (1990) razgovora sa Kišom.

- Potekao iz tako intimno dragocenog dokumenta koji u magiji priče oživljava nastali svet i nestale ljude, “Peščanik” je knjiga prelaza od pripovedanja porodične epohe u koje se umešala istorija prema dokumentarnoj prozi Kišove novelističke trilogije u kojoj su istorijski i društveni procesi dugog trajanja izašli u prvi plan - rekao je Božović.

On kaže da je utemeljenje romana u jednom dokumentu kao posljednjem svjedočanstvu nestalog čovjeka bila Kišova replika surovosti istorije.

- Utemeljen u pismu iz logora, kao poslednjem sačuvanom tragu postojanja čoveka u istoriji i, u isti čas, nestanka čoveka pred udarcima svirepe istorije, “Peščanik” proističe iz “gorkog taloga iskustva” po kome će biti zapamćen 20. vek - rekao je Božović.

Kao i druge knjige Danila Kiša i “Peščanik” je imao burnu sudbinu, jer je Kiš za njega 1972. dobio NIN-ovu nagradu za roman godine. Pet godina kasnije, tokom polemike oko knjige “Grobnica za Borisa Davidoviča” i optužbi za plagijat, Kiš je protestno vratio NIN-ovu nagradu, jer je tadašnja redakcija ovog nedjeljnika objavila nekoliko optužujućih napada na Kišovu knjigu i njegov umjetnički postupak. Ipak, treba pomenuti da su književni kritičari, koji su u različitim periodima učestvovali u žiriju, dodijelili “Peščaniku” drugo mjesto na listi najboljih romana koji su ovjenčani ovom nagradom uoči pedesetogodišnjice dodjeljivanja NIN-ove nagrade 2003. godine.

“Peščanik” važi za jednu od najprevođenijih knjiga u srpskoj književnosti, a prvi prevod objavljen je 1974. godine na mađarski jezik. Potom su uslijedili prevodi na albanski, poljski, francuski, švedski, rumunski, njemački, španski, holandski, engleski, italijanski, hebrejski, japanski, grčki, finski, bugarski, slovenački, ruski i kineski jezik.

Pisac

Danilo Kiš (1935 - 1989) bio je romansijer, pripovjedač, esejista, dramski pisac, prevodilac sa francuskog, ruskog i mađarskog jezika. Jedan od najvažnijih pisaca u istoriji srpske književnosti počeo je karijeru kao pjesnik, a potom se okrenuo pisanju proze kojom je u drugoj polovini 20. vijeka izveo poetički preokret unutar naše literature. Objavio je romane “Mansarda: satirična poema” (1962), “Psalam 44” (1962), “Bašta, pepeo” (1965), “Peščanik” (1972), ali i knjige priča “Rani jadi: za decu i osetljive” (1969), “Grobnica za Borisa Davidoviča: sedam poglavlja jedne zajedničke povesti” (1976), “Enciklopedija mrtvih” (1983) i “Lauta i ožiljci” (posthumno objavljene priče, 1994). Takođe je autor brojnih knjiga eseja i polemika od kojih je najpoznatija “Čas anatomije”.

Piše: Branislav Predojević