Svojevremeno se moglo čuti da su Turci, osvajači velikih dijelova Balkanskog poluostrva, Beograd navodno nazvali „kućom ratova”.

U nauci je to čak bio i predmet ozbiljne akademske rasprave čije podrobnosti ostavljamo po strani.

Pokazalo se, ipak, da krilatica iz podnaslova nije izdržala strogi sud metodologije istorijskih istraživanja, u ovom slučaju je umjesno primijeniti misao da ako nije tačno „bar je dobro izmišljeno”.

Jer, nema sumnje, svi proučavaoci prošlosti Beograda, čak i oni najstroži u svojoj nepristrasnosti, složiće se u tome da je grad na ušću Save u Dunav sasvim zaslužio tu domišljatu krilaticu – „kuća ratova”.

On je vijekovima bivao poprište raznih sukoba, od onih koje bismo pomalo patetično, ali i ne manje tačno, mogli da označimo i kao „sudari civilizacija”, do onih manjih koji su takođe ispunjavali njegovu istoriju.

Uostalom, koliko se zna, u posljednja dva milenijuma grad je rušen trideset sedam puta, što znači u nekom od dvadeset vijekova čak i u nekoliko navrata.

Za Osmanlije je Beogradska tvrđava bila privlačno mjesto i veliki izazov još od 15. vijeka Najprije je sultan Murat Drugi (1421–1451) bezuspješno pokušao da posjedne Beograd 1440, a to 1456. godine nije uspjelo ni njegovom sinu Mehmedu Drugom (1451–1481), koji je već bio ovjenčan slavom osvajača Carigrada.

Štaviše, mladi sultan je tokom opsade bio čak i ranjen, a srpski janičar Konstantin Mihailović pripisuje mu reči:

- Dokle Ugri drže raški (srpski) Beograd, dotle ih ne možemo pobijediti.

Junačka odbrana iz 1456. godine Beogradu je kod onovremenih pisaca obezbedila nazive „bedem hrišćanstva” i „ključ Ugarske”.

Ilustracija: Goran Gorski/Politikin zabavnik

Prvi uspjeh mladog sultana

Želju Mehmeda Drugog Osvajača da zaposjedne Beograd ostvario je tek njegov praunuk Sulejman Drugi Veličanstveni (1520–1566). Bio je to njegov prvi veliki vojnički uspjeh koji je postigao na samom početku vladavine.

Opsada iz 1521. godine bila je treći pokušaj Turaka da se domognu grada na ušću Save u Dunav i sebi prokrče put ka srednjoj Evropi. U toj svjetlosti posmatran, još jednom se vidi koliko je u ono vrijeme pad Beograda bio značajan događaj i za hrišćanski i za osmanski svijet.

Mladi sultan Sulejman Drugi krenuo je iz Carigrada u subotu 18. maja 1521. godine, dakle nešto kasnije nego što je u sličnim prilikama, za potonjih pohoda, uobičavao da polazi kada je ratovao na ovoj strani i kada je kretao već poslednjih dana aprila ili prvih dana maja.

Njegov cilj nije bio usmjeren i ograničen samo na osvajanje Beograda, kako se ponekad smatra, nego je želio da se u otvorenoj bici sukobi sa ugarskim kraljem Lajošem Drugim (1516–1526).

Vojska koju je predvodio i koja se usput prikupljala, kretala se znamenitim Carigradskim drumom preko Jedrena, Plovdiva, Sofije i Niša. Tako su, na primjer, učesnici pohoda stigli u Plovdiv 9. juna, u Sofiju 16. juna, a pored Niša su prošli 27. juna.

Za sve to vrijeme prilazili su im dijelovi vojske iz evropskih oblasti Osmanskog carstva, što je do najsitnijih podrobnosti bilo osmišljeno već ranije. Navodno je ta vojska dosezala brojku od sto hiljada, ali je u samoj opsadi Beograda ipak učestvovalo manje ratnika.

Epidemija stomačnih oboljenja, koja se u ljetnjoj pripeci i prljavštini brzo širila među mnoštvom ljudi, prilično je proredila snage napadača.

Premda je dvor u Budimu sa raznih strana bio obaviješten o pripremama Osmanlija za pohod, Ugarska je nespremno dočekala događaje koji su joj išli u susret. Država je bila u rasulu, a njeni pogranični gradovi, koje je branilo samo po nekoliko stotina vojnika, bili su prepušteni svojoj sudbini.

Poput ostalih, i Beograd je bio zapušten i sa svim tragovima nebrige. Dok je sultan dolazio s najboljim vojskovođama, odbranom Beograda rukovodili su zapovjednici skromnog ratničkog umijeća.

Broj šajkaša, gospodara plovidbe Dunavom, koji su u ranijim prilikama igrali značajnu ulogu, uoči opsade 1521. godine veoma je opao. Desilo se to zbog oholog stava ugarskog kralja koji ne samo da im nije izašao u susret kada su tražili zasluženi novac, nego ih nije ni udostojio prijema.

Uz to, Ugari više nisu imali sposobnog ratnika kakav je bio Janko Hunjadi koji je 1456. odbranio Beograd.

Osmanlije su brižljivo pripremile plan ratnih poduhvata koji su podrazumijevali da se Beograd najprije potpuno odsječe od pozadine i potom napadne sa svih strana, kako sa kopna, tako i sa rijeka.

Imali su veliki broj topova i opsadnih sprava. Sulejman Drugi je razdvojio vojsku tako što je jedan dio koji je predvodio Piri-paša došao pred Beograd i započeo opsadu, a drugi dio, sa kojim je bio i sultan, ustrijemio se na Šabac.

Uprkos junačnoj odbrani grad je pao, dok su branioci sasječeni, a njihove glave raspoređene duž druma kojim je sultan prolazio.

Sulejman Drugi je posjetio osvojeni grad, pažljivo ga pregledao, naredio da se proširi i utvrdi i da se u njemu smjesti garnizon. Odmah po zaposjedanju Šapca sultan je naredio da se radi prebacivanja vojske, komore, stoke i drugog materijala sagradi pontonski most na Savi.

Radovi su tekli sporo jer je poduhvat bio težak, a osmanski ratnici, koji „letjehu kao zmije krilate”, u međuvremenu su pustošili Srem, palili tamošnja naselja, razarali gradove.

Predali su im se Kupinik, Mitrovica, Slankamen. Da bi se Beograd sasvim odsjekao, pristupilo se osvajanju Zemuna koji je bombardovan i koji se poslije uzaludnog otpora predao. Branioci su pobijeni, a stanovništvo odvedeno u roblje.

Obruč oko Beograda, koga je Piri-paša držao pod opsadom, sve se više stezao.

Lajoš, oklijevalo

Krajem jula, pod okriljem noći, grupa hrišćana učinila je očajnički ispad tako što je izašla van grada i napala tursku posadu oko topova. Premda su pobili dosta Turaka, bili su primorani na povlačenje i sve se završilo neuspjehom.

Sultan je 29. jula prešao u Srem i krenuo ka Beogradu, a to je značilo da je za grad na ušću Save u Dunav kucnuo posljednji čas.

Na drugoj strani, ugarski kralj Lajoš Drugi tražio je podršku i bio u prepisci sa svojim stricem, poljskim kraljem Žigmundom Prvim (1506–1548), koji je bio voljan da priskoči u pomoć. Međutim, upad Tatara u Poljsku osujetio je te namjere.

Lajoš Drugi je 15. jula ipak krenuo iz Budima, ali je izostala potpora ugarskih velikaša koji mu se nisu pridružili. Stigla je izvjesna pomoć iz Češke, ali je kralj, procijenivši da na raspolaganju ima znatno manju vojsku nego Osmanlije, uzalud čekao još neke odrede.

On nije ni stigao do Beograda nego je odustao, a vojska se jednostavno razišla. Za opsjednuti grad više nije bilo nikakve nade.

Najprije su se nadomak Beograda spojila oba djela turskih vojnih snaga, onih koje je predvodio Piri-paša i koje su ovdje već dugo bivakovale, i onih koje je predvodio sultan.

Potom je u petak 2. avgusta 1521. godine započeo glavni napad na Beogradsku tvrđavu. Uslijedilo je žestoko bombardovanje grada sa kopnene strane, zatim duž Dunava, sa sremske obale Save i najzad sa Ratnog ostrva.

Beograd je bio izložen neprestanoj paljbi pa se dan nije razlikovao od noći. Turski topovi su bili dobro ukopani i sa zaklonima tako da gradska artiljerija nije mogla mnogo da im naudi. Branioci su koristili topove, puške i ostalo oružje koje im je bilo na raspolaganju.

U jurišima na grad Osmanlije su imale prilične gubitke.

Donji grad koji je najviše stradao od bombardovanja i bio najslabija tačka odbrane, neka vrsta „mekog trbuha” Beograda, postao je glavni cilj napadača.

Zbog toga je prema sultanovom naređenju pojačana paljba topova sa Ratnog ostrva. U opštem jurišu, 8. avgusta, uprkos ogorčenom otporu, Turci su prodrli u Donji grad. Pošto su prethodno zapalili svoje domove i druge građevine, tamošnji branioci su se povukli u tvrđavu.

Da su vijesti i u 16. vijeku mogle brzo da putuju pokazuje podatak da su u Budimu već 10. avgusta znali da je Donji grad ispražnjen i da su stanovnici spas našli u Gornjem gradu.

Okolnost da su većinu žitelja Donjeg grada činili Srbi pružila je priliku ugarskim piscima da ih okrivljuju za pad. Smatra se da to ne odgovara stvarnosti, a tu je i podsjećanje da su Osmanlije i prilikom opsade iz 1456. godine prodrle u Donji grad, ali Beograd ipak nisu osvojili.

Završni udarac

Uslijedili su siloviti napadi janjičara na Gornji grad, ali je on odolio. U izmijenjenim okolnostima, Turci su sada iz Donjeg grada bombardovali Gornji i, računajući da su krovovi pokriveni trskom, ubacivali zapaljiv materijal.

To je izazivalo brojne požare koji su se u vrelim avgustovskim danima lako širili. Zbog toga je dio ljudstva morao biti uposlen u njihovom gašenju, a to je dodatno slabilo već poljuljanu odbranu i iscrpljene branioce.

Ilustracija: Goran Gorski/Politikin zabavnik

Dana 16. avgusta ponovo je došlo do velikog juriša osmanskih ratnika. Da bi što djelotvornije podstakao svoje ljude, Ahmed-paša se poslužio lažima i jednom vrstom psihološkog rata.

On je pustio glas da je tog dana praznik Vidovdan, dobro poznat datum turske pobjede na Kosovu, s jedne, i simbol srpskog poraza, s druge strane. I iz ovog podatka se vidi da su Turci smatrali da su im Srbi zapravo glavni protivnici u Beogradu.

U borbi koja se rasplamsala opsađeni su na napadače bacali velike komade drveća sa zabodenim klinovima i zemlju posipali ekserima.

Turci su posle osvajanja Donjeg grada započeli sa kopanjem podzemnih kanala. U tom cilju su vrbovali vične ljudi koje su dovodili iz obližnjih rudnika. U iskopane lagume stavljali su eksploziv koji su potom potpaljivali, a to je dovodilo do rušenja gradskih kula.

Međutim, događalo se da su se ponekad kanali rušili prije vremena, pa su listom ginuli i kopači i turski vojnici. Pontonski most na Savi završen je poslije dvanaest dana, 17. avgusta, čime je uspostavljena neposredna veza između turske vojske na sremskoj strani, gdje se nalazio i sultanov logor, i bojišta pod Beogradom.

Stanje u gradu, u kome su nedostatak municije, požari i glad pogubno delovali na disciplinu branilaca, doseglo je kritičnu tačku. Osmanlije su 24. avgusta primetile prve bjegunce iz Beograda, a o osipanju morala i beznađu na najbolji način kazuje činjenica da su već 25. avgusta branioci zatražili pregovore.

Budući da su zamolili za višednevni rok, Turci su procijenili da im je namjera da dobiju u vremenu kako bi se odmorili i pregrupisali. Zato su odgovorili svom žestinom, pa su se 26. i 27. avgusta krvave borbe sa mnogo žrtava nastavile.

Uslijedio je očajnički pokušaj branilaca da noću krišom pošalju glasnika kralju Lajošu Drugom, izlože mu sve okolnosti i stave u izgled da će predati tvrđavu.

Međutim, glasnik je bio uhvaćen jer ga je navodno izdao jedan „imućni nevjernik” koji je prebjegao iz grada u nadi da će ga Osmanlije zbog toga nagraditi. On je rekao Turcima da je stanje u gradu očajno, da mnogi umiru, da ima puno ranjenih, da nema hrane, da nedostaje barut za topove, da ponestaju za borbu sposobni.

...i predaja!

Kad se saznalo da je ugarski kralj daleko i da nema nikakve nade da će stići bilo kakva pomoć, uslijedilo je rasulo. Branioci odlaze iz grada, dok su zapovjednici spremni da sultanu ponude uslovnu predaju i zatraže milost za sebe i svoje ljude.

Jedan od njih, izveden pred Sulejmana Drugog, sultanu je poljubio ruku i uručio ključeve, čime je simbolično predao i sam grad. Tom prilikom je sastavljen i protokol o predaji grada koji su uz zakletvu potpisali „viđeni nevjernici”.

Ne zna se ko su bili ti pregovarači jer su Turci pod „nevjernicima”, naravno, podrazumijevali hrišćane, ali ostaje nejasno da li je riječ o Mađarima ili su po srijedi bili Srbi. Ugarski pisci opet smatraju da su Mađari bili neustrašivi, a da su Srbi bili ti koji su izdali hrišćansku stvar.

Savremeni istoričari, međutim, smatraju da je bilo upravo obrnuto jer su pregovore mogli da vode zapovjednici, a oni su bili Ugari jer je Beograd tada pripadao ugarskoj kruni. Ipak, razborito je pretpostaviti da su i Srbi svaki dalji otpor smatrali uzaludnim.

Kako bilo, primopredaju je trebalo izvršiti sljedećeg dana. Time je sudbina grada bila riješena.

U nauci je danas uglavnom prihvaćeno mišljenje da su Turci osvojili Beograd u četvrtak 29. avgusta 1521., mada su ga branioci, u stvari, predali dan ranije, dakle 28. avgusta.

Uzgred, za Osmanlije je 29. avgust i kasnije bio datum za koji su vezani mnogi njihovi uspjesi u ratovanjima na ovoj strani.

Podsjećanja radi, osim osvajanja Beograda 29. avgusta 1521, Turci su na Mohačkom polju za dva sata potpuno satrli ugarske trupe u znamenitoj bici, tačno pet godina docnije, dakle 29. avgusta 1526, a ravno dvadeset godina poslije zauzimanja Beograda, odnosno petnaest godina poslije briljantne pobjede kod Mohača, to jest 29. avgusta 1541, zaposjeli Budim.

Turski istoričari tačno su izračunali da je u četrdeset šest godina dugoj vladavini Sulejman Veličanstveni, odnosno Sulejman Zakonodavac (Kanuni) kako ga oni radije nazivaju, u pohodima i van prestonice proveo čak 2745 dana (oko sedam i po godina) i prešao 43.000 kilometara.

Ishod takvih državničkih i vojničkih pregnuća bilo je to da je prostranstvo države koju je naslijedio od oca Selima Drugog (1512–1520) sa 6.557.000 km2, uvećao na 14.839.000 km2, što znači više nego udvostručio.

Osvajanje Beograda 1521. godine, ponovimo, bio je prvi uspjeh vjerovatno najvećeg sultana u šest vijekova dugoj istoriji Osmanskog carstva.

Autor: Radivoj Radić 
Ilustrator: Goran Gorski