Iako su se bitka na Kajmakčalanu i bitka na Košarama dogodile u razmaku od više od osam decenija i razlikovale po mnogo čemu, po junaštvu njenih učesnika koji su ne žaleći svoje živote branili svaki pedalj otadžbine, a čije seni i danas stražare po vrletima planine Nidže i gudurama Prokletija, ove dvije bitke su upisane u genetski kod svakog Srbina.

Znamenje branioca Košara, na najviši vrh planine Nidže iznijela je reporter Sputnjika u Vidovdanskom maršu na Kajmakčalan, koji je u čast naših slavnih predaka organizovalo Udruženje “Kajmakčalan 1916.” i turizmolog Biljana Marčeta, koja se godinama trudi da pronađe, i od zaborava otrgne spomen-obiljžja i grobove naših slavnih predaka rasutih po grčkim selima u podnožju div planine.

Vaskrsla srpska vojska

Prije 109. godina, u ljeto 1916, najviši vrh planine Nidže sa svojom visinom od 2.525. metara predstavljao je strategijski i taktički važan dio Solunskog fronta, bez čijeg osvajanja se nije moglo dalje napredovati, niti otvoriti prolaz prema Bitolju i tadašnjoj Južnoj Srbiji. Za srpskog vojnika, Kajmakčalan je imao i veliki moralni značaj - na samom njegovom vrhu protezala se granica između Grčke i okupirane Srbije.

Istrošen u dva balkanska rata, ovjenčan slavnim pobjedama na Ceru i Kolubari, opkoljen sa tri strane i natjeran da povlačeći se kroz albanske gudure napusti otadžbinu, srpski je vojnik živio za dan kada će se rodnoj grudi vratiti. Povratak u otadžbinu bio je Srbinu zvijezda vodilja, dok se nakon albanske golgote na ostrvu nade - Krfu oporavljao, jačao i prikupljao snagu za nove pobjede.

Za Srbe, osvojiti Kajmakčalan značilo je otvoriti kapiju slobode, a za Bugare linija odbrane koja se nije smjela probiti. Njegovim padom ugrozio bi se čitav sistem bugarske odbrane. Utvrđeni na samom njegovom vrhu sa tri reda rovova, između kojih su se nalazila krstila sa bodljikavom žicom, bugarski vojnici su ovaj položaj smatrali neosvojim, te su ga iz tog razloga nazvali –“Borisov grad”. Za njegovu odbranu određena je 3. bugarska divizija.

Kada su položaje na vrhu planine Nidže prozvali neosvojivim, bugarski stratezi nisu znali da za protivnika imaju vaskrslog srpskog vojnika, već su vjerovali da je povlačenjem preko albanskih gudura srpska vojska uništena. Ostalo je zabilježeno da su bugarski vojnici, vidjevši srpske ratnike kako jurišaju, bacali oružje i bježali vičući kako “idu mrtvi”.

Ratni pakao u oblacima Kajmakčalana

Samo nekoliko mjeseci bilo je potrebno srpskoj vojsci da se nakon albanske golgote oporavi i reorganizuje. Krajem aprila 1916. godine, otpočelo je njeno prebacivanje sa Krfa na poluostrvo Halkidiki u blizini Soluna gdje je oko 129.000 srpskih vojnika trebalo da primi artiljeriju, stoku i drugu opremu, a potom da posjedne centralni dio fronta od Vardara do Lerina.

Srpska vojska još nije stigla da se rasporedi na dodjeljene položaje, a otpočela je iznenadna bugarska ofanziva iz pravca Bitolja prema Ostrovskom jezeru, Lerinu i Vodenu sa ciljem protjerivanja savezničkih snaga iz Soluna, i uništenja tog dijela fronta. Glavni napad Bugara uz podršku Njemačke dalekometne artiljerije je bio u pravcu Ostrvskog jezera jer se tu nalazila željeznička pruga prema Solunu, inače važna luka za snabdijevanje savezničkih armija. Poslije višednevnh borbi i pretrpljenih velikih gubitaka bugarska vojska morala je da se zaustavi, a borbe koje su se vodile od 14. do 17. septembra 1916. godine će ostati upamćene kao Gorničevska bitka.

Posle teške i krvave bitke kod Gorničeva, ogroman planinski vijenac Nidže planine i njen najviši vrh Kajmakčalan, predstavljao je sljedeći cilj, tvrđavu koje se morala osvojiti. Kapiju, koja se morala otvoriti. Da otvore “kapiju slobode” određene su Drinska i dijelovi Dunavske divizije iz 3. Armije.

Vaskrsla srpska vojska, junaci sa Cera, Kolubare preživjeli sa ostrva Vido, oporavljeni vojnici iz Bizerte jurišali su na dobro utvrđene bugarske rovove, golim rukama kidali žičane prepreke osvajajući metar po metar div planine. Krvave borbe sa obostranim gubicima trajale su danima. Rovovi su osvajani, gubljeni, pa iznova osvajani, vođene su ogorčene borbe prsa u prsa, ginuli su oficiri, vojnici, životinje, dok je teška artiljerija obje strane menjala reljef Kajmakčalana i okolnih visova.

“Stotinu topova, poljskih i brdskih, dalekometnih, teških haubica i sva rovovska oruđa tresu eksplozijama planinu nad nama. Čini nam se da stene Borisovog grada gore. Nad kotom 2525 mešaju se oblaci-crveni, žuti, beli, crni. Kao da stotinu kratera baca lavu...U gustim belim oblacima jasno se vide ljudska tela, cela ili u komadima, kako lete u vis, izbačena našim teškim rovovskim bombama” zapisao je ađutant 1. bataljona 17. puka potporučnik Stanislav Krakov, opisujući pakao u oblacima Kajmakčalana.

Usljed teških borbi, dijelovi Drinske divizije bili su gotovo desetkovani, te je srpska komanda 26. septembra na ovaj dio fronta dovela posljednje rezerve: dijelove sedmog puka i Dobrovoljački odred vojvode Vuka.

Odlučujući udar pješadije, kojoj je prethodila artiljerija, uslijedio je 30. septembra. Nešto poslije podneva, vrh div planine je osvojen, a srpska Vrhovna komanda je mogla da izda proglas

“Junaci, zauzeli ste orlovo gnezdo, silnu tvrđavu i svu nadu neprijateljevu, zauzeli ste Kajmakčalan. Vrata za našu milu Srbiju, otvorili ste”.

Cijena pobjede u bici na Kajmakčalanu bila je ogromna. Srpski gubici iznosili su 4.643 vojnika i oficira. Samo Drinska divizija imala je preko 1.000 mrtvih i 2.500 ranjenih. Bugarski gubici bili su još veći. Cio plato Kajmakčalana bio je gusto prekriven leševima okupatorskih vojnika.

Spomen-kapela u čast div junaka

Ubrzo nakon osvajanja Kajmakčalana, vrhovni komandant srpske vojske regent Aleksandar Karađorđević, naredio je da se na najvišem vrhu planine podigne spomen-kapela i u nju sahrane kosti svih srpskih ratnika. Kapela, koju je projektovao i izgradio inženjerijski pukovnik Radisav Stanojlović završena za manje od dvije godine.

Na dvogodišnjicu zauzeća Kajmakčalana 30. septembra 1918, dok su srpske trupe poslije proboja Solunskog fronta pobjedonosno oslobađale Srbiju, spomen-kapela je svečano osvećena.

U kapelu je poslije smrti velikog prijatelja Srba doktora Arčibalda Rajsa 1929. smještena urna sa njegovim srcem, čime je ispunjeno zavještanje ovog Švajcarca da dio njegovog tijela zauvek počiva pored njegovih ratnih drugova poginulih na Kajmakčalanu.

Danas, granični kamen naše zemlje nije više na koti 2525, a do spomen-kapele na vrhu Kajmakčalana Srbi rijetko dolaze. A ona, gorda i ponosna, nebu pod oblacima poput oreola nekog sveca sija na vrhu planine, dok vjetar preko kamena i ostataka nekadašnjih rovova, niz padine kotrlja stihove Alekse Šantića ispjevane 1920. godine u čast div junaka sa Kajmakčalana

Putniče stani. Ovde leže oni!

Gomila ovih prah kraljeva kriju.

Sa kapom u ruci njima se pokloni.

I redom tako ižljubi ih sviju

Piše: Lola Đorđević