Jedna od tema koje se niz godina unazad redovno pojavljuju u javnom diskursu na prelazu iz stare u novu godinu je pitanje kalendara i podvojenosti u vezi s tim. Mnogi smatraju da je to pitanje prenaglašeno, premda je u prošlosti ono znalo ozbiljno uskovitlati vjerske i političke strasti.

 Da bi stekli uvid u svu složenost ovog, naoko marginalnog problema, moramo se vratiti u vrlo daleku prošlost, na početak priče. Prvi solarni (Sunčevi) kalendari, koji su za osnovu imali vrijeme kruženja Zemlje oko Sunca, nastali su još prije četiri milenijuma. Tokom istorije ljudske civilizacije u svijetu je do sada kreirano više od 1.500 različitih kalendara, od kojih je danas u upotrebi još njih oko 50. Zbog ograničenog prostora nećemo pratiti njihovu genezu, nego ćemo svu pažnju usmjeriti na julijanski i gregorijanski kalendar, koji su predmet ove priče.

Rimski imperator Gaj Julije Cezar, svjestan manjkavosti tadašnjeg lunarnog kalendara, dozva grčkog astronoma Sozigena iz Aleksandrije, koji sačini novi kalendar po astronomskim principima. On dobi ime julijanski po svom pokrovitelju i stupi u zvaničnu upotrebu 1. januara 45. godine p.n.e. Taj kalendar je imao jednu manu, kao uostalom i svi prije i poslije njega, jer je odstupao od astronomske (solarne) godine za 11 minuta i 15 sekundi. Zbog ove “sitnice” svakih 128 godina pojavljivala bi se razlika od jednog dana. Hrišćanska crkva od samih početaka postojanja računala je vrijeme po njemu, a na Ekumenskom saboru u Nikeji 325. godine posebno je utvrđen način određivanja dana Vaskrsa kao ključnog praznika za samu suštinu hrišćanske vjere.

Mnogo kasnije kalabrijski doktor Lili predloži papi Grguru XIII novi, tačniji kalendar (gregorijanski) i on bi uveden 4, odnosno 15. oktobra 1582. godine. U odnosu na svog prethodnika njegova greška bi stvarala jedan dan kašnjenja na svakih 3.280 godina. On ubrzo postade primarni izbor većine katoličkih država, mada taj proces kod nekih nije išao brzo i bez otpora, pa i nasilja.

U vrijeme njegovog donošenja veliki dio pravoslavnog svijeta, zajedno sa svojim duhovnim centrima, bio je pod osmanskom upravom, poharan i porobljen, tako da nije ni mogao učestvovati u procesu njegovog usvajanja. I tako je julijanski kalendar poslije 16 vijekova suverene vladavine bio prinuđen na uzmicanje sa svjetske scene pred svojim ambicioznim sljedbenikom koji je osvajao države i kontinente. Sve do početka dvadesetog vijeka pitanje sinhronizacije kalendara svelo se na nekoliko sporadičnih pokušaja, a pored ostalih oprečnih pitanja za pravoslavne je najveći problem gregorijanskog kalendara bilo pitanje Vaskrsa koji je po njemu nekad padao na dan jevrejske Pashe, a nekad i prije nje, što je bilo grubo kršenje odluka svetih otaca na Nikejskom saboru.

Jedan ozbiljan pokušaj rješavanja ovog pitanja učinio je na pragu XX vijeka profesor Maksim Trpković, objavivši rad “Reforma kalendara”. Nedugo potom, po formiranju Kraljevine SHS, ovo pitanje naglo izbi u prvi plan jer je više od polovine njene teritorije do tada koristilo gregorijanski kalendar. Nova država bijaše prinuđena da odmah 28. januara 1919. godine u vancrkvenoj upotrebi uvede taj kalendar za cijelu teritoriju Kraljevine. Isto učiniše Bugarska 1916, Rusija 1918, Grčka i Rumunija 1924. godine. Nekako u to vrijeme vaseljenski patrijarh Melentije IV izađe sa idejom da bi svi hrišćani trebalo da ustanove zajednički kalendar i da vjerske praznike slave istovremeno, pa bi u tom smislu pravoslavne crkve morale pripremiti svoje prijedloge za predstojeći crkveni kongres u Carigradu. U okviru te inicijative, veliki srpski naučnik Milutin Milanković za našu crkvu sačini do tada najtačniju verziju kalendara, kao rezultat složenog astronomskog proračuna, koji bi “kasnio” jedan dan na svakih 28.800 godina. Svi bi mjeseci imali 30 dana, a februar 28, odnosno 29 u prestupnoj godini. Taj “srpski” kalendar je predstavljen Svepravoslavnom kongresu u Carigradu od 10. 5. do 8. 7. 1923. godine i bio jednoglasno usvojen. Grci ga prihvatiše odmah, a nešto kasnije Rumuni i Bugari, dok ga je SPC na arhijerejskom saboru u septembru 1923. usvojila načelno, ali je njegovu primjenu odgodila dok ga ne priznaju i sve pravoslavne crkve. Mnogi neupućeni sa ironijom pominju odustajanje SPC od vlastitog prijedloga, međutim, dalji slijed događaja pokazaće svu mudrost ovakvog stava.

Naime, odmah po objelodanjivanju odluka pomenutog Carigradskog kongresa javili su se disonantni tonovi sa raznih strana. Kalendar su osporavali mnogi duhovni autoriteti, a neke crkve nisu priznavale ni samog Melentija IV, Svetogorci su glasno negodovali i prestali liturgijski pominjati vaseljenskog patrijarha. U većini istočnih crkava pojavio se pokret tzv. starokalendaraca koji su bili protiv ove reforme, u samoj Grčkoj bilo ih je više od 800.000. U Kraljevini Jugoslaviji ovu reformu su žučno osporavali mnogi, a među najglasnijima su bili poznati teolozi i profesori Justin Popović i Sergej Troicki. Oni su negirali autoritet i legitimitet kongresa zbog neučešća nekih pomjesnih crkava, a prije svega Ruske pravoslavne crkve koja je u tim teškim danima bila zgažena i raspeta od strane boljševika. Upozoravali su na molitveni raskol među pravoslavnim crkvama kao i da je to ustupak rimokatolicizmu i masoneriji. Međutim, dobar dio sveštenstva SPC je pozdravljao primjenu novog kalendara jer im je umnogome olakšavao administrativne poslove. Ova rasprava se povela i izvan crkvenih krugova, pa je odgađanje primjene novog kalendara u SPC potrebno shvatiti kao sprečavanje mogućeg raskola i “kupovanje vremena” dok se domaći duhovi malo smire i razbistri situacija među sestrinskim crkvama. Međutim, do današnjih dana ne dođe do približavanja stavova između tzv. “ekumenista” i “tradicionalista”.

Tako se vratismo na početak ove priče. I dan-danas o ovom pitanju stoji krajnje polarizovan odnos. Na jednoj strani imamo one koji često nekritički favorizuju sve što je zapadno, smatrajući da nećemo postati dio modernog kulturnog svijeta dok se ne odreknemo svoje krute tradicije i prestanemo biti taoci ruske politike na Balkanu.

Na suprotnom polu od njih su zadrti tradicionalisti koji tvrde da bi odstupanje od julijanskog kalendara bio put u unijaćenje i prozelitizam, te da je to približavanje Rimu, a udaljavanje od Moskve. Kažu da je to relativizovanje same vjere i njene vječne simbolike, kao i da većina Srba neće prihvatiti promjenu datuma svoje krsne slave. Jednom riječju, to bi, po njima, bilo ravno nacionalnoj izdaji. Naravno, kao i uvijek, oni razložniji sa nespornim stručnim i moralnim kapacitetom negdje su u sredini, spremni na kompromis, samo njih je teško čuti od ovih sa lijeve i desne strane. Oni, prije svega, zagovaraju povratak liturgijskom jedinstvu svih pravoslavnih, a potom i uspostavljanje normalnih odnosa sa ostatkom svijeta, pri svemu tome ne narušavajući nijedan crkveni kanon ni bitnu tradiciju. Ovo pitanje, po njima, zahtijeva racionalni pristup, strpljenje i razboritost, a prije svega odgovornost.

Korekciju kalendara ne smatraju tek pukim tehničkim pitanjem, ali takođe ni svetogrđem, kako ga neki predstavljaju. I sam patrijarh Pavle imao je dosta pomirljiv stav prema ovom pitanju, pri čemu je primijetio da kalendar proizlazi iz kretanja planeta u vaseljeni koja je božija tvorevina, a ne obrnuto.

Piše: Dragan Mijović