Prije tačno 121 godinu u Beogradu je umro akademik, diplomata, konspirator, književnik i pedagog Matija Ban. Ovaj Srbin katolik, rođeni Dubrovčanin, veliki dio svog života posvetio je radu na oslobađanju svog naroda od osmanskog jarma i njegovom ujedinjenju u zajedničku državu.

Njegovo djelovanje usko je vezano za Bosnu i Hercegovinu i oslobodilačke napore ovdašnjih Srba, koji su snažno ustali u borbi za svoja ljudska i nacionalna prava u carevini koja se u drugoj polovini 19. vijeka ljuljala kao kula od karata.

Tih godina, poslije Pariskog mira (1856), otvara se tzv. Istočno pitanje od strane evropskih sila, kojim je trebalo riješiti nasljednika turskih posjeda u Evropi, jer dijagnoza je glasila “bolesnik sa Bosfora neće još dugo”. U oštroj diplomatskoj borbi sučeljavali su se interesi i pretenzije moćnih, uz potpuno ignorisanje težnji balkanskih naroda. Srpski etnički prostor postaje neuralgična tačka i poprište tih geopolitičkih sudara. Austrija je već odavno bacila oko na Bosnu i Hercegovinu kako bi osigurala zaleđe Dalmacije, ali i dobila kompenzacije za izgubljene posjede u Italiji. Oslabljena Rusija poslije Krimskog rata nevoljko joj prepušta primat u prekomponovanju Balkana, uz uslov da za sebe osigura životno važne pozicije u Bugarskoj. Na tom tragu će kasnije Beč i Petrograd postići sporazum u Rajhštatu i tajnu konvenciju u Bukureštu (1877). Engleska je uz Francusku podržavala Tursku, nastojeći Rusiju izbaciti sa Balkana zbog kontrole moreuza i Crnog mora.

Uz sve razlike među njima, bili su potpuno saglasni da treba spriječiti ujedinjavanje srpskih oblasti sa Srbijom i Crnom Gorom. Zato se pokušava paralisati srpski oslobodilački pokret i nacionalni preporod, koji je uprkos svemu bio u punom zamahu od Panonije pa do Jadrana. Austrija ucjenama pritiska Beograd i Cetinje da okrenu glavu od pobunjenih Srba i usput svesrdno “pomaže” stvaranju dinastičkog rivalstva među njima. Dugoročni tajni plan je bio izdvajanje Crne Gore iz srpskog etničkog bića. Kao važnu polugu Beč koristi megalomaniju hrvatskih političara, koji javno proklamuju da Hrvatskoj na osnovu tzv. “državnog prava”, pored Bosne, pripadaju i druge teritorije sa srpskom većinom. Pa tako Eugen Kvaternik 1869. piše: “Od salzburških Alpa do Kosova i Albanije vijati će se doskora zastava čiste neoskvrnjene Hervatske”. Nameće se teza da su Srbi Hrvati Istočne crkve, a muslimani “neprijeporni Hrvati, cvijet hrvatskog naroda”. Iz tih klero-političkih krugova plasira se lažna ideja “jugoslavenstva” i ekumenizma, međutim o tome će kasnije biti više govora.

Događaji i procesi

U takvim okolnostima odvija se misija Matije Bana koji je bio upućen u razne tajne i direktno upleten u mnoge važne događaje i procese. Počeci tog rada sežu do revolucionarne 1848, tog “proljeća naroda”, koje zatalasa i Srbe sjeverno od Save i Dunava. Srpski državnik Ilija Garašanin ga kao svog čovjeka šalje u Karlovce patrijarhu Rajačiću da pomogne uspostavu privremene vlasti. Matija u Novom Sadu piše proklamaciju, kojom Srbi od Beča traže zaštitu svojih nacionalnih prava i potvrdu starih privilegija. Odatle odlazi u Zagreb kako bi sa banom Jelačićem i Gajem poradio na srpsko-hrvatskom sporazumu o zajedničkoj borbi. Potom obilazi Vojnu krajinu, a da bi uvezao sve patriotske snage silazi i u Dalmaciju, gdje u Zadru štampa proklamaciju kojom poziva narod da podrži pokret u Vojvodini i Hrvatskoj. Jedno vrijeme boravi u Dubrovniku, a potom odlazi na Cetinje vladici Radu, s ciljem dogovora o opštem ustanku. S Njegošem će se zbližiti i još tri puta sretati do 1851, donoseći mu i novčanu pomoć iz Beograda, a sve vrijeme će voditi i živu šifrovanu prepisku. Za Krimskog rata ima važnu misiju u Carigradu.

Cijenjen je kao vješt organizator na terenu i vojni znalac, te obrazovan vispren diplomata uglađene latinske škole. Garašaninovo “Načertanije” je snažno propagirao, zagovarajući stvaranje južnoslovenske države, u koju bi ušla Srbija, proširena većinskim srpskim oblastima, a drugu jedinicu te unije bi činio ostatak Hrvatske zajedno sa “Slovenačkom”. Zna se da je 1860/61. u dva navrata odlazio u Karlovce i Zagreb, a u Beču se sastajao sa ruskim ambasadorom Balabinom. Vlada Kneževine Srbije 1860. formira Pres biro, kojim će on upravljati sljedećih 20 godina. Matija tada osniva i tajni srpsko-bosanski odbor za pripremu bosanskog, ali i svebalkanskog ustanka. Formira mrežu tajnih punktova (agencija) koji su trebali pomagati planirani ustanak, samo od Vinkovaca do Gospića bilo ih je osam. Ostvaruje kontakt i vodi tajnu prepisku sa nevladinim Moskovskim slovenskim komitetom, koji podržava težnje balkanskih naroda.  Iste 1861. eks-premijer Cvetko Rajović (rođeni Hercegovac) predstavlja Matijin plan ustanka knezu Mihailu. Međutim, knez procjenjuje da je trenutak nepovoljan i akciju odlaže za kasnije.

Zbog čestih smjena vlada u Kneževini i njihovog odnosa prema srpskom pokretu i Ban je imao različite uloge, ali se njegovih usluga nijedni nisu odricali. Nažalost, mnogi narodni napori i žrtve ostadoše bez rezultata, veliku oslobodilačku borbu Srba vođenu tada u tri ustanka i dva rata evropske sile su ignorisale. Na Berlinskom kongresu Austrougarskoj je poklonjena Bosna i Hercegovina, a ostatku “evropske Turske” je produžen život za još 34 godine. Već zamoren i rezigniran zbog velike propuštene šanse, Ban se 1880. povlači u penziju.

Laži o obmane

Malo je poznato da Ban prvi pominje termin Jugosloven(stvo) u jednoj svojoj pjesmi 1833. To je kasnije pripisivano hrvatskom biskupu Štrosmajeru, oko kojeg je u obje Jugoslavije stvoren mit velikog Jugoslovena, borca za suživot i bratstvo. Pokušaćemo objasniti neke laži i obmane u vezi s tim, jer je posljednjih decenija isplivao niz dokumenata koji osporavaju pomenute atribute đakovačkom monsinjoru, što je pozlatu sa njegovog lika dobrano oljuštilo. Danas je potpuno jasno da je to “jugoslavenstvo” bilo u funkciji razvodnjavanja i destrukcije srpskog nacionalnog identiteta. Taj revnosni prelat, austrofil, blizak prijatelj i ispovjednik cara Franca Jozefa sve je činio da stvori veliku Hrvatsku, podmećući Srbima “čavče pod golupče”. Navešćemo samo neke od pregršt činjenica koje to potvrđuju. Narodna stranka, čiji je bio lider zajedno sa frankovcima i pravašima u Hrvatskom saboru, je zastupala tezu “jedna država, jedan politički narod hrvatski”, pa je čak zabranjivano i srpsko ime u javnoj upotrebi. Poznati Srbin dr Lazar Tomanović će izjaviti: “Danas najveći grijeh među Hrvatima čine oni Srbi koji neće da se odreknu svoga imena”. Na zub je uzeo i bosanske franjevce, koji se nisu osjećali Hrvatima, a koji su sami priznavali da se služe srpskim jezikom i pismom. Kada su Srbi, čineći veliku uslugu Beču, u krvi izvojštili Srpsku Vojvodinu, on piše carskoj vladi da tu tvorevinu treba ukinuti, a njene teritorije pripojiti Hrvatskoj, “napose Srijem”. Pravaške novine “Crvena Hrvatska”, koje su često pjenile srbofobijom i gušile jak pokret Srba katolika u Dubrovniku, Presvijetli je novčano pomagao. Kada planu Nevesinjska puška i Krajiški ustanak 1875. biskup, “ordinarij srijemski i bosanski”, daje mig sveštenicima u Bosni da se katolici ne pridružuju ustanku i ostanu lojalni Turcima. Osim časnih izuzetaka poput dum Ivana Musića, većina to posluša. Međutim mnogi i oružano uzeše stranu Turcima poput “latina iz Ivanjske”, kada je njih 500 u septembru 1875. zajedno s Turcima u bici na Gašnici potuklo ustanike, ubivši vođe Ostoju Janjetovića Karmanoša i Petra Petrovića Peciju. A kada se srpska nejač, bježeći od Turaka obrela u Slavoniji gola-bosa i očajna, vojvoda Golub Babić od Štrosmajera zatraži pomoć, koji mu licemjerno reče da bi prelaskom na katoličanstvo riješio sve probleme. Šta reći za njegov intervju za londonski “Tablet” 1870. kada se “prao” od jugoslovenstva navodeći da on i njegova pastva zdušno rade kod drugih hrišćana “na njihovu povratku u katoličko jedinstvo”. On Račkom 25.6.1883. otvoreno piše: “Srbi su nam krvni neprijatelji”, a u pismu papskom nunciju Vanuteliju 12.12.1885. iznosi da treba stvoriti balkansku federaciju pod rukom Beča, u kojoj bi Hrvati imali primat i dominaciju.

Šareni ćilim

Biskup je sanjao dan kada će sa svoje katedre objaviti urbi et orbi da je Bosna uknjižena kao hrvatska svojina u habzburšku gruntovnicu i da je tapija ovjerena carevim apostolskim pečatom. Potpuno je jasno da je sva njegova jugo-politika bila samo šareni ćilim, zastrt preko trulih dasaka iznad ponora, na koji smo zakoračili s glavom u oblacima, puni idealističkih snova o svjetloj budućnosti. Dvadeseti vijek nam je bolno i stalno pokazivao težinu te zablude, prvo 1878, pa 1908, zatim 1913, posebno 1914, onda 20-tih i 30-tih, a tek 1941. i 1991, sve dok (mimo srpske volje) jugoslovenska ideja i država nije konačno rashodovana i odbačena na otpad istorije.

Danas sve češće i bošnjački istoričari poput H. Kamberovića i A. Zečevića demaskiraju biskupovu politiku zbog planirane kroatizacije Bosne i pokrštavanja muslimana. Istovremeno u Hrvatskoj se napadno glorifikuje njegovo hrvatstvo: “On je politički ne-jugoslaven, već hrvatski nacionalist” (I. Šola)

Za razliku od njega, jugoslovenstvo Matije Bana ili recimo Zmaj Jovana Jovanovića bilo je nevino i naivno, utopističko vjerovanje da različite etnije i vjere na Balkanu mogu izgraditi zajedničku državu na osnovama međusobnog uvažavanja i poštovanja svačije posebnosti.

Matija Ban je rođen u Dubrovniku 4. decembra 1818. godine, gdje se i školovao, izučavajući filozofske i pedagoške nauke, a jednu godinu provodi i među franjevcima. Sa 20 godina odlazi u Carigrad, gdje radi kao predavač italijanskog jezika, potom i istorije i geografije, a usput i sam izučava grčki i francuski jezik, te vojnu teoriju. Već oženjen bogatom Grkinjom Margaritom, 1844. prodaje svoje imanje blizu Burse i odlazi u Beograd, gdje će se trajno nastaniti. Uskoro postaje vaspitač kćeri kneza Aleksandra, a ministar Ilija Garašanin ga angažuje za pomenute obavještajno-diplomatske poslove. 

Matija Ban je pored profesure na liceju bio vrlo plodan pisac, tematski pretežno okrenut srpskoj nacionalnoj istoriji. Pored poezije, pisao je i drame u stihu, sve zajedno oko 4.000 stihova uz oko 3.000 članaka na raznim jezicima, potpisujući se “MB Dubrovčanin, jedan Srbin”. Iako je prijem kod tadašnje publike bio veoma dobar, za stručnu kritiku njegov opus je imao skroman umjetnički domet. Autor je vojnih knjiga “Osnovi rata” i “Pravila o četničkoj vojni” u kojoj se prvi put uvodi naziv “četnik” za srpskog gerilca. Ban je začetnik ideje i osnivač Društva za gradnju hrama svetog Save na Vračaru, a svesrdno se založio i za osnivanje stalnog pozorišta u prestonici. Na pustom Golom, odnosno Repiškom brdu 1862. podiže svoj ljetnikovac i vinograd, koje će narod prozvati Banovo brdo, kako se i danas zove taj dio grada.

Matija se tu potpuno povukao 1885. gdje je i preminuo 13. marta 1903. prije ravno 120 godina.

Agresivno nametanje

Kada se sredinom 19. vijeka počelo agresivno nametati “hrvatstvo” u Dalmaciji, javio se snažan otpor kod katolika koji su se osjećali i izjašnjavali kao Srbi. Bilo ih je preko 20.000 sa centrom u Dubrovniku gdje su se isticali intelektualci: Medo Pucić, Luko Zore, Matija Ban, Nikša Gradi,  Antun Fabris, Valtazar Bogišić, Lujo Vojnović i mnogi drugi. Srbi su u prošlosti morali primiti katoličanstvo da bi se naselili u Dubrovačkoj Republici, ali su čuvali svoju narodnost, jezik i običaje, slavili krsnu slavu, sjekli badnjak i sl. Osnovali su vremenom Maticu srpsku i niz svojih ustanova i udruženja, te izdavali sedam svojih glasila. Prednjačili su “Dubrovnik”,  “Srđ” i “Glas srpski”, u kojima se pozivalo na jedinstvo narodno i isticala odlučna borba protiv “pohrvaćivanja”, te spremnost da s drugim slovenskim narodima stupe u državnu zajednicu. Gdje su ti Srbi danas? U Kraljevini je, zarad mira u kući, Beograd grešno pustio da Zagreb sve katolike u državi i silom i milom pretapa u Hrvate, a i u Titovo vrijeme, pod istom presijom, oni se počeše izjašnjavati kao Jugosloveni, da bi postepeno postali Hrvati.

Piše: Dragan Mijović