“U toj velikoj i čudnoj borbi koja se u ovoj Bosni stolećima vodila između dve vere, a pod vidom vera za zemlju i vlast i svoje sopstveno shvatanje života i uređenje sveta, protivnici su otimali jedan drugom ne samo žene, konje i oružje, nego i pesme.”

Tim riječima veliki srpski nobelovac Ivo Andrić u romanu “Na Drini ćuprija” opisuje Bosnu i njene stanovnike. Ovaj roman je zajedno sa “Travničkom hronikom” i “Gospođicom” objavljen prije 75 godina, a društveno-politička situacija je i nakon toliko vremena na našim prostorima podudarna sa slikom koju nam je Andrić predstavio.

Andrićevi likovi prikazuju Bosnu kao protivurječnu zemlju. S podjednakom snagom i uvjerljivošću prikazao je tamne i svijetle portrete Bosanaca. Oslikao nam je Bosnu smještenu u centru mnogo većih sila koje su se u njoj ukrštale, pri čemu nije analizirao samo našeg čovjeka, nego je prodirao i u onog sa Istoka i Zapada kazujući i o onom čovjeku koji stoji na raskrsnici ta dva potpuno suprotna svijeta.

Povodom 75 godina od objavljivanja veličanstvenih Andrićevih djela profesor Filološkog fakulteta u Banjaluci Ranko Popović kazao je za “Glas Srpske” da su ova tri čuvena romana, napisana tokom Drugog svjetskog rata u okupiranom Beogradu, aktuelna i danas isto kao i u vrijeme objavljivanja. On je naglasio da će to biti i ubuduće pošto romani sadrže neporecive istine kao odgovore na neke vječite teme koje se tiču istorije ovog našeg tla, ali i čovjeka kao takvog.

- Andrić je pisac dubokih antropoloških proniknuća do kojih ne može doprijeti svaki čitalac, ali i za one koji nisu u stanju da dotaknu “duplo dno” njegovih romana ostaje uvijek uživanje u neponovljivoj čaroliji pripovijedanja. Na “Drini ćuprija” tako zaista jeste u svom prvom sloju hronika jedne bosanske kasabe u bezmalo četiri vijeka dugom trajanju, ali u dubinama teksta to je roman o fenomenu žrtve, možda i najbolji u sveukupnoj modernoj evropskoj književnosti, i roman koji na ubjedljiv umjetnički način donosi sliku korjenite, svestrane i trajne civilizacijske promjene koju Evropi, kao velika prelomnica, donosi Prvi svjetski rat - objasnio je Popović.

Istakao je da je slično  i sa “Travničkom hronikom” i vječito aktuelnim problemom doticanja i prožimanja, ali najviše sukobljavanja Zapada i Istoka na balkanskoj vjetrometini.

- Ono što trajno veže tri narečena Andrićeva romana jeste činjenica da ih je pisao u ratno doba, kad ni trenutka nije mogao biti siguran, kako je to sam posvjedočio, da će živ dočekati sutrašnji dan. Zato ova djela na suštinski način, jesu i romani o ratu, mada im on nije isključiva tema, i zato su prepuni onih graničnih ljudskih situacija od kojih i živi istinski velika književnost - ispričao je Popović.

Objasnio je da će otuda i u “Gospođici”, kao romanu koji se pretežno bavi vječitom temom tvrdičluka, nadilazeći Molijera i Steriju, najupečatljivije biti scene pogroma nad srpskim življem u Sarajevu 1914, nakon Principovog vidovdanskog pucnja.

- Čitalac koji danas, a sa iskustvom ovog našeg potonjeg nesretnog rata, uzme u ruke “Travničku hroniku” neće moći da previdi neporecivu tačnost riječi koje kažu da “niko od stranaca nije mogao ni zamisliti kako izgleda i dokle može da ide napad skupnog ludila koji s vremena na vrijeme obuzima stanovništvo ovih kasaba, izgubljenih i stešnjenih među visokim planinama”. Oni koji su u skorije vrijeme čitali roman sjetiće se da se ovo odnosi na događaj zatvaranja čaršije, a ako to prihvatimo kao veliku metaforu biće nam potpuno jasno da danas i ovdje opet živimo neku varijantu zatvorene čaršije. Andrić je uvijek tu da nas na to opomene, samo ga treba čitati - poručio je Popović.

Koliko je neophodno podsjetiti  na važnost  Andrićevih romana ukazao je i pjesnik i esejista Gojko Božović koji je za  “Glas Srpske” istakao da se nikada  ne može dovoljno naglasiti značaj tri Andrićeva “ratna” romana, ni za sam njegov opus, ni za samu književnost.

- U ovim djelima, naročito u romanima “Na Drini ćuprija” i “Travnička hronika”, Andrić nije samo ispripovedao velike mase istorijskog vremena, niti samo predočio epohe turskog doba Bosne u nikada istom i jednako snažnom dodiru s drugim i drugačijim svetovima, niti pak samo predstavio neke od neuporedivih književnih fizionomija, zbog čije se dubine i uverljivosti i čita književnost, već je uspostavio i kanonsku meru velikog književnog dela na srpskom jeziku - obrazložio je Božović.

Ispričao je da Andrićevi “ratni” romani imaju novelističku kompoziciju, te da nastaju tako što se pripovjedačke cjeline, koje bismo mogli doživjeti i čitati i kao osamostaljene, jedinstvenim autorskim postupkom povezuju u jednu.

- Sva tri Andrićeva “ratna” romana imaju pripovedačko jezgro, suštinski važno za uspostavljanje slike sveta. U romanu “Na Drini ćuprija” to jezgro je sam most oko koga se odvija radnja romana i drama života nekoliko generacija Andrićevih junaka. Most je mesto gde se ti junaci okupljaju i preko koga se prelamaju tokovi istorije. U romanu “Travnička hronika” to jezgro je sam grad predstavljen na temelju punog hronikalnog principa. Konzulska vremena se prožimaju i sudaraju s vezirskim vremenima, iz čega proističe i osobeno mesto Travnika, naročite sudbine junaka i napetost same hronike koja svedoči o uzbudljivoj i izukrštanoj istoriji - naveo je Božović.

Naglasio je da je u romanu “Gospođica” to jezgro ljudska strast, štednja i škrtost.

- Dok su “Na Drini ćuprija” i “Travnička hronika”, kao hronike s precizno utvrđenim mestom radnje, zasnovane na izražavanju velikih masa istorijskog vremena u okviru kojih se prikazuju duboko individualizovane drame ljudi i njihovih strasti i namera, “Gospođica je, nasuprot tome, roman koji predočava, pre svega, ljudsku strast, dok se moguća istorijska hronika i društveni tokovi prikazuju na pozadini te i takve strasti - zaključio je Božović.

Zanimljivo je da su romani, koji su kasnije postali remek-djela, pisani u jednom od najtežih perioda za nobelovca, živjeći u bijedi podstanarstva i lično odabranoj anonimnosti. Ipak, veliki pisac je i u tome vidio nešto pozitivno.

Andrić je često putovao, a jedno od omiljenih mjesta mu je bio Istanbul. O radu i putovanjima je jednom prilikom kazao “Ja sam na putovanja trošio ne samo novac i vreme nego i snagu živaca i mašte, jer u putovanja treba uračunati i duge, uglavnom izlišne pripreme u mašti i u stvarnosti... A koliko sam se u tim putovanjima trošio, vidi se najbolje po tome što sam za vreme dva velika rata (1914–1918. i 1941–1944), kada sam bio prisiljen da sedim na jednom mestu, napisao gotovo najveći deo svojih radova”.

Pisao u razrušenom Beogradu

Gojko Božović je objasnio da su sva tri Andrićeva “ratna” romana objavljena jedan za drugim. Dva u Beogradu, jedan u Sarajevu.

- Veliki romani pisani tokom Drugog svetskog rata učiniće Andrića klasikom. “Na Drini ćuprija” izlazi u Beogradu u martu 1945. u Beogradu, kao i “Travnička hronika” koja se pojavljuje u avgustu. “Gospođica” je objavljena u Sarajevu u novembru 1945. godine. Andrić je negde rekao da je pisao u razrušenom Beogradu, “u vreme kad ne bih dao ni dve pare za rođeni život” - rekao je Božović.