Potpisivanje Dejtonskog sporazuma 1995. godine dovelo je do egzodusa sarajevskih Srba u februaru 1996. godine. Prije sedam godina je po prvi put malo više pažnje poklonjeno ovom događaju koji je ostavio neizbrisiv trag, a sve u svrhu obilježavanja 22. godine od masovnog iseljavanja srpskog stanovništva sa teritorije šest sarajevskih opština.

Obilježavanje je proglašeno događajem od republičkog značaja, i podržano od najviših institucija Srpske. Upriličena je akademija i drugi događaji, poput izložbe fotografija i okruglih stolova koji bi sa političke, demografske, ekonomske i drugih strana osvijetlile značaj izlaska Srba iz Sarajeva. Sama akademija prenošena je na programu RTRS-a, a za umjetnički dio programa bio je zadužen Dragan Elkić, nekadašnji radnik Srpske radio televizije.

Ovo je bio prvi put da se ovaj događaj ovako obilježava, do tada uglavnom se svodilo na kratko pominjanje u vijestima.

Jedan od autorskih tekstova, od prije pet godina, može bar djelimično opisati tu strahotu koja se dešavala tog februara 1996. godine.

Tekst slijedi u nastavku.

Zimska golgota sarajevskih Srba

Ovih dana navršava se 28 godina od egzodusa sarajevskih Srba nakon potpisivanja Dejtonskog sporazuma, kada je oko 140.000 stanovnika napustilo svoje domove pod prijetnjama muslimanskih vlasti.

Srbi su napustili odbranjene opštine i naselja tadašnjeg Srpskog Sarajeva – Grbavicu, Neđariće, Ilidžu, Ilijaš, Hadžiće, Vogošću, Rajlovac i okolna sela i zaseoke ovih mjesta. Savlađujući snježnu oluju, u izbjegličkim kolonama, napuštali su svoje kuće, stanove, njive, voćnjake, očevinu i djedovinu.

Egzodus je počeo 17. februara 1996. godine, a Sarajevo ne pamti crnje Zadušnice od tadašnjih. Dvije hiljade ljudi na groblju pored ilijaške pravoslavne crkve, posvećene Svetom proroku Iliji, opraštalo se od svojih ognjišta, koja su branili i odbranili tokom posljednjeg rata. I oko drugih vjerskih objekata i na grobljima duž Srpskog Sarajeva bili su identični prizori.

Oproštaj je priređen i na Krivoglavačkom groblju smještenom na uzvišici iznad istoimenog sela, zapadno od urbanog dijela Vogošće. Uz urušenu ogradu nekoliko skrnavljenih spomenika. Bili su to nijemi svjedoci zločina koji su u ljeto 1995. počinile takozvane snage za brze intervencije s Igmana. U dva-tri naleta IFOR-ovi helikopteri brujali su iznad groblja.

Padala je kiša, a oproštaj odlazećih Srba sa grobovima najmilijih trajao je dugo. Poseban problem predstavljala je činjenica da su takozvane međunarodne institucije naglo odlučile da muslimanske vlasti preuzmu srpske opštine mjesec dana prije predviđenog roka, što je dodatno ubrzalo ionako veliku tragediju sarajevskih Srba. Vogošćani i Rajlovčani nisu ni slutili da će morati da krenu već 23. februara, iako je prvobitni rok, utvrđen u Dejtonu, bio 19. mart.

Ostaće zapamćeno da su za promjenu roka saznali iz ciničnih letaka koje su im dijelili pripadnici IFOR-a. Uz stihove Šantićeve pjesme “Ostajte ovdje“(!?), ispisanim na tim listićima, građanima je predočeno da federalna policija ulazi prvo baš u te opštine. Narod bješe zatečen i zbunjen. Uslijedila je duga, besana noć između 21. i 22. februara u vogošćanskim naseljima. Nije bilo ništa od od obećanog konvoja kamiona i autobusa za iseljavanje preostalog stanovništva (više od polovine je ranije napustilo ovaj dio Sarajeva). Prvi autobusi došli su tek narednog dana.

Riječi su se ledile u trebevićkoj i romanijskoj mećavi kroz koju se probijala nepregledna kolona vozila. Uz put, Srbi su kamenovani na pojednim mjestima – bješe to pozdrav “za sretan” put bivših komšija i ratnih protivnika, koji za tri i po godine rata nisu uspjeli da zauzmu ni pedalj srpskih opština. Pripadnici IFOR-a mirno su sa strane posmatrali egzodus. Na putu za Han Pijesak tih dana viđen je dirljiv prizor – zaprežna kola natovarena najneophodnijim stvarima za početak novog života uz vidno istaknutu srpska trobojku, ikonu i kandilo.

Svaki sarajevski Srbin iz izbjegličke kolone i danas, 28 godina od preživljene golgote, nosi svoju muku, očaj, sjetu i zavičaj u očima, kao sjećanja i uspomene. Da su mogli, u mjesto budućeg života, a većina njih tada nisu znali ni kuda idu i gdje će da se skrase, najradije bi ponijeli sve – kuće i stanove, vazduh, šumu, sarajevska brda. Kada prepričavaju ratne doživljaje, sarajevski Srbi često gradiraju preživljene nedaće.

Najčešće kažu da su poslije posljednje ofanzive na njihove vojne položaje i naselja, od sredine juna do sredine jula 1995, bili uvjereni da im se ništa gore ne može dogoditi. Dva mjeseca kasnije, promijenili su mišljenje kada su pregrmjeli NATO bombardovanje. Ipak, od svega toga, tvrde, najteže je bilo preživjeti egzodus. Predsjednik Srbije i vođa srpske delegacije na pregovorima u Dejtonu Slobodan Milošević prihvatio je rješenje prema kom su su sve srpske sarajevske opštine pripale Federaciji BiH, mada se tome protivila delegacija Republike Srpske.

Prije rata, po popisu iz 1991. godine, u Sarajevu je živjelo 157.000 Srba.

Autor: Branislav Ribar