Ljude je uvijek i te kako zanimalo šta se iza brda valja, a ako li otud dopiru odjeci borbe, pa još ako učestvuje i njihova strana, onda nije postojala veća žeđ za informacijom.

Njihovo interesovanje nisu umanjivale ni velike razdaljine “iza sedam gora i sedam mora”, makar ishod tih ratova i nemao direktne posljedice po njih. Zbog svega je još od antike izvještaj sa ratišta, ono što mi danas zovemo ratna reportaža, imao neprevaziđen značaj, a donosili su ga rijetki glasnici i razni namjernici. U srpskoj epici ulogu tih glasnika, pogotovo “crnih”, imala su često “dva vrana gavrana”.

Za početak ratne reportaže u Srba uzima se podvig fruškogorske poetese Milice Stojadinović Srpkinje. Čuvši za krvavi obračun Srba i turske posade Beograda poslije zločina na Čukur-česmi 1862, Milica žurno prelazi Dunav i odvažno obilazi poprište okršaja, dok je još praštalo oko Varoš i Stambol kapije, te Velike pijace. Odmah je sačinila “informaciju” pod naslovom “Srce i barikade”, koju je objavio peštanski “Mađarski dnevnik”.

Pojava fotografije u četvrtoj deceniji 19. vijeka donijela je pravu revoluciju u novinarstvu. Za sliku se dugo smatralo da je čist krunski dokaz prošlih događaja i njihov realan prikaz jer, pored prepričavanja, ljudi su za nepobitnu istinu oduvijek uzimali ono “vidio sam svojim očima”. Zato se kaže da je istorija narativ nekog događaja, a slika njegov izgled i najjača asocijacija na njega. Zato je foto-dokumentovanje ratnih sukoba postalo stalna potreba ljudi širom svijeta, ali i nezamjenjivi dio kulture sjećanja.

Pioniri

Mada neki smatraju da je Džon Mekoš, belgijski vojni hirurg, bio prvi poznati ratni fotograf iz rata Engleza i Sika (1848 - 1849), antologije kažu da je pionir ovog žanra bio Rodžer Fenton. On je, na zahtjev kraljice Viktorije, napravio niz snimaka tokom Krimskog rata (1853 - 1856), kada su združene snage Engleske, Francuske, Turske, Austrije i Kraljevine Sardinije napale Rusiju. Potom je u Američkom građanskom ratu (1861 - 1865) Metju Brejdi sa svojim timom načinio čak više hiljada fotografija za vojsku Sjevera.

Foto: glassrpske.com 

Vojska je brzo shvatila značaj fotografije za dokumentovanja ratnih operacija i izviđanja neprijatelja, ali i u propagandne svrhe, pa tako i srpski generalštab, prateći svjetske trendove, već početkom balkanskih ratova pri obavještajnom odsjeku potpukovnika Dragutina Dimitrijevića Apisa uvodi formacijsku službu “Ratni slikar”. Malo je poznato da su tada, pored ostalih, ovu slikarsko-fotografsku dužnost obavljali slavni srpski realista Paja Jovanović i njegov učenik, Prijedorčanin Todor Švrakić. U Velikom ratu bilo je oko 40 slikara i fotografa, među kojima: Đorđe Bogdanović, Dragomir Glišić, Vasa Eškičević, Branko Jevtović, Nadežda Petrović, Stanislav Krakov, Vladimir Becić, Miloje Igrutinović i drugi.

Prvi od njih, “ekselencija fotografije”, Risto Marjanović, 1912. na Apisov poziv dolazi iz Pariza, gdje je radio za “Njujork herald”. Narednih šest godina njegov će objektiv bilježiti sve važne ratne događaje, te će nastati jedna hronološka cjelina od 8.542 foto-dokumenta: Kumanovo, Bregalnica, zločini u Mačvi, velika pregnuća i podvizi na Ceru i Kolubari, albanska katastrofa, Krf i “Plava grobnica”, te trijumfalni povratak u Srbiju. Marjanović je od državnog vrha upućen 1916. kod saveznika kako bi se njihova javnost upoznala sa velikom žrtvom, ali i heroizmom srpskog naroda. Izlaže u pariskom Luvru, zatim u Londonu i Njujorku, a te slike bola i patnje ostavljaju snažan utisak na publiku. Ovdje treba pomenuti i velikog Arčibalda Rajsa, profesora-forenzičara, koji je uradio ogroman posao na foto-dokumentovanju neprijateljskih zločina.

Ništa manje važno nije obimno djelo Samsona Černova, dopisnika ruskih listova “Novo vreme” i “Rusko slovo”, a zatim i francuskog “Ilustrasiona”. On je u Srbiju takođe stigao ratne 1912. i odvažno “paklenom drskošću slikao” balkanske i Veliki rat, vršeći i filmska snimanja. Kao i Marjanović, na zahtjev Pašića izlaže u Londonu, a potom i Americi gdje, uvijek u uniformi srpskog kapetana, drži potresna predavanja o srpskom stradanju, o čemu će kazivati i u velikom intervjuu za “Njujork tajms” 17. marta 1918. Njegovo djelo je i “Oko sokolovo” ili “Izviđač sa Drine”, vjerovatno naša najslavnija ratna fotografija na kojoj srpski vojnik Dragutin Matić osmatra neprijateljske položaje. Interesantno je da ni sam Matić 50 godina nije znao za njeno postojanje, mada je ona za to vrijeme obišla svijet, a u Japanu su o njoj napravili čitavu studiju. Tek 1965. godine, kada se našla na omotu gramofonske ploče “Marš na Drinu”, prepoznaše ga još živi saborci, a Kostadinka Savić mu ploču poštom posla u rodne Kaletince kod Gadžinog Hana.

Živi kostur

Tek dvadeset godina po okončanju Velikog rata, 1939. prvi put se u javnosti pojavila još jedna slika koja je uskoro masovno publikovana kod nas, ali i širom svijeta. Na njoj se nalazi živi kostur, 19-godišnji Čedomir Popović, snimljen poslije albanske stradije. Čedomir je pripadao velikoj grupi regruta koje Vrhovna komanda pokrenu u povlačenje na jesen 1915. kako ne bi pali u neprijateljsko zarobljeništvo. U albanskim vrletima oko 20.000 tih nesrećnih mladića je ostavilo svoje kosti u užasnoj agoniji, a dio je na mukama skončao na ostrvu Vidu, gdje je i nastala pomenuta fotografija januara 1916. Novinaru “Politike” u maju 1976. već ostarjeli Čedomir se povjerio da je sliku dugo krio jer ga bijaše stid da iko vidi kako je jezivo izgledao. Uz to je tvrdio da je bilo dosta njegovih vršnjaka u još bjednijem stanju, ali, eto, on bijaše nešto zanimljiv francuskom doktoru koji ga uslika, a kojem ne pamti ime. Moguće je da se radi o holandskom ljekaru Arijusu van Tinhovenu.

“Ratni slikar” bio je i Vladimir Becić, rođeni Slavonac, kojeg Veliki rat zatiče na mjestu nastavnika u bitoljskoj gimnaziji, kada se kao dobrovoljac javlja u Srpsku vojsku, s kojom će do kraja podijeliti sudbinu stradanja, ali i trijumfa. U međuvremenu postaće i dopisnik pariskog časopisa “Ilustrasion”, na čijoj će se naslovnoj strani 1. januara 1916. naći i njegova antologijska fotografija kralja Petra kako na volovskim kolima u novembru 1915. napušta Srbiju. Ona će biti lajtmotiv i za pjesmu “Kralj-Petrova četiri vola” čuvenog francuskog pjesnika Edmonda Rostana, autora “Sirana de Beržeraka”. Proslavljeni američki filmski režiser Džon Ford nekom prilikom će reći mlađem kolegi Piteru Bogdanoviču da je fotografija srpskog kralja Petra kako na volovskim kolima 1915. napušta Srbiju skoro pa gotov film: “Kad bi se taj kadar odmrzao i pokrenuo, pred nama bi bio pravi pravcati film o velikoj drami srpskog naroda i njegovog kralja”.

Između dva rata Becić gradi kuću i nastanjuje se u sarajevskom prigradskom naselju Blažuj pored poljskog imanja njegove tazbine, čuvene porodice srpskih nacionalnih radnika Jokanovića. Tu će nastati i njegov najznačajniji slikarski opus.

Sve do početka dvadesetih godina prošlog vijeka fotografi su po ratištu vucarali glomazne kutijaste aparate sa stativima, crnim zastorom za svjetlo i svom drugom komplikovanom opremom. A onda se desio pravi bum, kada su Nijemci na tržište izbacili male kompaktne lagane fotoaparate “lajka” 36 mm i boks dvooku kameru (6h9 i 6h6).

Ova tehnika će proslaviti mnoge, poput Roberta Kape, mađarskog Jevrejina, koji će postati svjetska reporterska zvijezda i, počevši od Španskog građanskog, “uslikati” ukupno pet ratova.

“Ako vaše slike nisu dovoljno dobre, niste dovoljno blizu”, bila je njegova deviza, koja se i danas ponavlja kao pravilo, jer Kapa je uvijek bio u epicentru sukoba.

I njegova vjerenica Gerda Taro bavila se istim opasnim zanatom. Oboje poginuše na zadatku: ona u Španiji 1937, a on u Indokini 1954. I svoj prvi reporterski “klik” napraviće u Španiji 1936. treća žena Ernesta Hemingveja, Marta Gelhorn. Zastupala je strogu autentičnost, poručujući mlađima: “Ograničiti se na ono što vidiš i čuješ, ništa ne prikrivati i ništa ne izmišljati”.

Čitava vojska foto-žurnalista tokom Drugog svjetskog rata načinila je bezbroj snimaka u i oko ratišta, samo je njemačka propaganda izbacila dva, a britanska tri miliona fotografija. Dvije od njih steći će kultni status u kolektivnoj memoriji ljudi širom planete, iako se smatra da su bile režirane i snimljene iz više pokušaja. Prvu je februara 1945. snimio američki fotograf Džo Rozental i predstavlja podizanje američke zastave na japanskom ostrvu Ivo Džima. Ona je ubrzo postala jedan od najjačih simbola američkog patriotizma svih vremena i masovno je korišćena, a autoru je donijela “Pulicera”. Druga je djelo Jevgenija Haldeja, dopisnika TASS-a, i predstavlja postavljanje sovjetske zastave na krovu Rajhstaga. Snimljena je tokom bitke za Berlin 2. maja 1945. u danu Hitlerovog samoubistva.

Simboli

Ona je postala najčuveniji simbol pobjede u Drugom svjetskom ratu, ali i simbol nacionalnog ponosa Rusa. Čak i ove dvije fotografije dobiće rivalski odnos poput dojučerašnjih saveznika SAD i SSSR, koje će uskoro započeti tzv. hladni rat, unutar kojeg se začeo i jedan potpuno novi rat, onaj medijski, u kojem fotografija postade moćno oružje.

Foto: Žorž Skrigin

Jedna od najčuvenijih ratnih fotografija nastala kod nas 1941 - 1945. je ona pod imenom “Majka Knežpoljka”, koja je simbol stradanja krajiških Srba. Danas se nalazi u Muzeju holokausta u Aušvicu, a 1954. nagrađena je na svjetskoj izložbi u Kelnu. Nastala je 1944, kada je Žorž Skrigin svojim rolefleksom snimio majku Milicu Tepić iz Dubičkog Komlenca koja se po kozaračkim zbjegovima potucala vodeći za ruku kćerkicu Dragicu i noseći dvogodišnjeg Branka, kako bi izbjegli sudbinu desetina hiljada brutalno umorene djece u ustaškim logorima. Oca porodice, prvoborca, su objesili fašisti 1942, a, nažalost, i majka Milica je umrla ubrzo poslije rata. Djeca su odrastala kod rodbine, a tek sedamdesetih se saznalo ko je na slici. Branka je sudbina izbjeglice pratila do kraja života pa je 1991. bježao iz Siska, a potom i sa Banije 1995. u toku “Oluje”. Preminuo je novembra prošle godine, a inače je bio u srodstvu sa srpskim junakom, novim Sinđelićem, majorom Milanom Tepićem.

Partizanski Vrhovni štab i veće jedinice su imali propagandno odjeljenje, a jedan od najpoznatijih fotografa bio je pomenuti Georgije (Žorž) Vladimirovič Skrigin, potomak bijelih Rusa, koji su se poslije boljševičke revolucije nastanili u Jugoslaviji. Bio je baletan HNK i majstor fotografije, a prije rata je izlagao u Torinu, San Francisku, Londonu i Buenos Ajresu, te Njujorku, gdje je i nagrađen.

Foto: glassrpske.com 

I Jugoslovenska vojska u otadžbini imala je svoje formacijske fotografe, a čuveni čačanski fotograf Aleksandar Aco Simić je ovjekovječio najviše ravnogoraca. Poznate su njegove fotografije Draže Mihailovića, svečanog defilea četničkih jedinica, kongresa u selu Ba, sahrane američkog pilota i mnoge druge. Poslije rata uspio je sakriti većinu negativa, iako je to mogao platiti glavom, kao i svi koji su čuvali slike “narodnih neprijatelja”. Za divno čudo, obilje fotografija Dražinih boraca sačuvali su upravo njihovi zakleti progonitelji u kartotekama policijskih i sudskih organa SFRJ.

Još se nije ni osušilo mastilo na mirovnim ugovorima iz 1945, a već su buknuli novi ratovi, građanski i međunarodni, državni udari i revolucije: Izrael (1948 - 1982), Koreja (1950 - 1953), Vijetnam (1955 - 1975), Kipar (1974), Kongo (1960 - 1998) i još desetine raznih manjih i većih oružanih sukoba, sve do Iraka i naših ratova devedesetih.

U tom periodu nastali su milioni ratnih fotografija, od kojih su mnoge masovno publikovane, a rijetke imale uticaj na antiratno raspoloženje javnog mnjenja, poput, recimo, dvije čuvene iz vijetnamskog rata. Prvom je Edi Adams šokirao svijet, slikajući brutalnu egzekuciju pištoljem u sljepoočnicu Vijetkongovca Ngujen Van Lema na ulicama Sajgona. Druga, autora Nika Uta, ništa manje strašna, prikazuje nagu devetogodišnju djevojčicu koja, s užasom na licu, bježi pred vatrom napalm bombe.

Ovakve fotografije čovječanstvo uvijek iznova opominju i upozoravaju kako je potencijal zla u ljudima neiscrpan. One javnost podstiču na razmišljanje, postavljajući etička pitanja, uspijevajući da ponekad pokrenu određene promjene u društvu. Međutim, nažalost, svjedoci smo silnih medijskih manipulacija kojima se fabrikuje podjela na loše i dobre aktere sukoba, satanizuje i dehumanizuje protivnik, zločinac i terorista se predstavlja kao borac za slobodu i obratno, što smo i te kako osjetili i još osjećamo na vlastitoj koži.

U tu svrhu medijski prostor se masovno zatrpava brižljivo probranim foto-materijalom, shodno unaprijed zadatoj “političkoj istini”, kojom se kreira javno mnjenje i upravlja našim životima.

Uzimajući u obzir sva fantastična tehnička dostignuća iz te oblasti koja mogu poslužiti raznim obmanama, znatan broj ljudi danas sve manje “vjeruje svojim očima”. Tako se i ratna fotografija, osim časnih izuzetaka, sve više udaljava od svoje primarne misije da objektivno bilježi stvarnost, afirmišući humanističke vrijednosti, empatiju i solidarnost. Slike ratnih užasa, straha, patnje, nesreće, mrtvih i ranjenih ljudi bi morale biti oslobođene svake manipulacije, jer najbolje ratne fotografije su antiratne.

Piše: Dragan Mijović