Na Aranđelovdan 1902, prije punih 120 godina, u Sarajevu se odvijala jedna od čestih policijskih akcija protiv uglednih sarajevskih Srba. Na meti je, po ko zna koji put, bio sveštenik Stevan Trifković, veliki trn u oku tadašnjih austrougarskih vlasti. Uporno su pokušavali doći do ma kakvog dokaza, ne bi li ga kao veleizdajnika strpali na robiju.

Odmah ujutru žandarmi su blokirali protinu kuću koja se nalazila u blizini današnje Muzičke akademije u Pehlivanuši ulici (od 1919 - 1994. Vuka Karadžića). Njih sedam-osam je u kući započelo grubu premetačinu pod komandom čuvenog srbomrsca inspektora Lindesa i baš-muktara Muška. Poslije dužeg bahatog pretresa bez rezultata kiptjeli su od bijesa, posebno kad “nagaze” na neku od popovih smicalica. Naime, on je znao umotati provladin list “Bošnjak” i “dobro ga sakriti” i kad njuškala pomisle: “Aha, evo ga”, a ono fijasko. Prota bi ih tada ismijavao raznim posprdnim upadicama. Trifković je predostrožno “opasne papire” držao kod pouzdanih komšija, a povjerljivu poštu, sakrivenu u držaljima alatki, otpremao je preko “kurira” Dimša džamdžije (staklara). Najvažniji dokumenti bili su ušiveni u jedan široki pojas, kojim bi se popadija Šimša opasala ispod ćurdije čim neko pokuca na uvijek zaključana vrata.

I taman kad se činilo da će policija opet ostati praznih ruku, pred kućom se začuše glasni povici agenta Tila, zvanog Crvenko. Žandarmi potom u kuću uvedoše svezanog đaka Mehmeda Delića, a Crvenko Lindesu predade brošuru Muslimanske narodne organizacije o bezakonju austrougarske uprave. Delića je to koštalo mjesec dana tamnice “na 'ljebu i vodi”, a pop je tvrdio da mu je sve ovo podmetnuto. Zašto je Mehmed ponio brošuru popu  naknadno ćemo objasniti.

E sad, bezbeli da se ovolika hajka na jednog sveštenika nije dizala tek tako. U povjerljivom izvještaju ministru Kalaju 17. novembra 1897. stoji da je “Trifković po zlu čuven čovjek zbog neprijateljskog djelovanja” (grösserbishen agent), a u drugom recimo stoji da mu general Agapejev donosi povjerljiva pisma sa Cetinja. Bio je neka vrsta “državnog neprijatelja broj 1” (der staatlichen Ordnung aüsserts gefahrliches), a čime je sve zaslužio tako visok rang kod vlasti, duga je priča pa da krenemo redom.

Na zubu režima

Stevan Trifković - Stijepo rodio se 1858. godine, 30. oktobra. Porodica mu je tad živjela u selu Hreša nadomak Sarajeva, u kojem se uskoro nastaniše i tu on završi osnovnu školu i Nižu srpsku realku. Poslije svršene Bogoslovije, mitropolit Sava Kosanović ga krajem 1883. rukopolaže za đakona, a potom i za sveštenika. Za paroha blažujskog postavljen je u januaru naredne godine. Pop Stevan prvo pregnu da se izgradi prostrana školska zgrada, koja je osvećena 13. oktobra 1891. Odmah potom pokrenu široku akciju za gradnju hrama u Blažuju i tu uloži sve svoje duhovne i fizičke snage, autoritet i veze. Valjalo je skupiti veliki novac koji je premašivao skromne mogućnosti njegove pastve. Stotine i stotine kubika kamena, šljunka, pijeska i drveta dopremljene su mobom. Seljaci su poletno radili, pogotovo kad bi vidjeli popu da krajeve mantije zadjene za pojas i s njima zajedno spušta trupce niz Igman ili utovara kamen na arabu. Energičnog Stijepu mitropolit Đorđe Nikolajević postavi u decembru 1892. za nadziratelja protoprezvitera sarajevskog i odlikova ga crvenim pojasom.

Međutim, kako je počeo oštro, bez dlake na jeziku, javno istupati protiv otrovne jezuitske propagande i Kalajeve politike, režim ga uze na zub. To što mu je ruski konzul u Sarajevu Bakunjin kućni prijatelj kao i česti odlasci u Beograd fakturišu mu se kao poseban grijeh. Cijenjen kao patriota, jak na peru i još jači na riječi, Trifković je u Beogradu stekao širok krug prijatelja i poznanika, počevši od Nikole Pašića, Stojana Protića, Jovana Cvijića i prote Alekse Ilića, do Ljube Davidovića i mnogih drugih.

Međutim, i pored sve tajnosti, vlasti preko doušnika saznaše da je za gradnju hrama iz Rusije dobio 25.000 rubalja. Pošto ga ne mogoše ni trpjeti ni kupiti, režim se svom žestinom ustremi da ga slomi duhovno i materijalno, uz bacanje ljage na njegovu čast putem raznih podmetanja. Kalaj je lično pritiskao mitropolita Mandića da ga raščini. Ovaj se branio da Trifković nije napravio nikakav crkveni prestup, ali najposlije “diže” ga sa parohije blažujske u julu 1894, i tad Stijepo sa porodicom pređe u Sarajevo. Naoružan tvrdom vjerom Hristovom i ognjenim rodoljubljem, tad odlučno “posjeda vatreni položaj” na braniku crkve i naroda. Vidno ispoljava rezolutan antivladin stav i svakim svojim gestom poručuje: “Ovo je naše, idite kući”.

Brojnu porodicu koja je ostala bez prihoda izdržava od  honorara, pišući za razne listove. Sa sinom Vladimirom, po Cvijićevoj preporuci, za Srpski etnografski zbornik Kraljevske akademije radi dvije kapitalne studije: “Višegradski Stari Vlah” i “Sarajevska okolina”, što mu značajno podiže ugled širom srpstva.

Nekako u to vrijeme zahuktava se borba Srba za crkveno-školsku autonomiju, jer su Austrougari zauzeli oštar kurs prema srpskoj crkvi i narodu. Otpuštaju se i progone učitelji i sveštenici, zabranjuju udžbenici i raspuštaju crkveno-školski odbori, a namjesto njih postavljaju nekakvi komesari, često inovjerci. Na osnovu konvencije iz 1880. između Beča i carigradskog patrijarha, car po svojoj volji smjenjuje i postavlja episkope. Guši se srpski jezik i pismo. Mitropolit Sava Kosanović, pod velikim pritiskom vlasti, napušta katedru u Sarajevu, odbijajući da povuče svoju Okružnicu protiv katoličke propagande. Srpski prvaci Gligorije Jeftanović, Kosta Kujundžić, Vojislav Šola i drugi snažno dižu glas u zaštiti srpskih nacionalnih i kulturnih prava. U ovom teškom vremenu trebalo je zbiti redove i stvoriti širok front otpora. Učesnik tih događaja prota Mirko Maksimović će zapisati: “Sveštenici nacionalisti su imali vidnu ulogu u cijelom ovom pokretu, a Stijepo Trifković, prognani paroh blažujski, bio je njihov glavni predstavnik”.

Zajednički otpor

Carskoj kancelariji u Beču 5. novembra 1896. predat je memorandum u kojem se iznose sve nepravde prema Srbima i traži crkvena i školska samouprava. Potpisuje ga 14 najviđenijih srpskih predstavnika, među kojima i pop Stijepo. Umjesto odgovora započinje šikaniranje srpskih prvaka koji su materijalno uništavani, skidani sa funkcija, a mnogi i hapšeni. Oni nisu ustuknuli već su i dalje čvrsto slijedili proklamovana načela. Ova borba se sa velikim oduševljenjem brzo prenijela na sve narodne slojeve, a slike svojih vođa Srbi drže pored ikona. U martu 1897. srpski prvaci lično caru predaju drugi, a u maju 1899. i treći memorandum sa manje-više istim zahtjevima. Međutim, represalije ne prestaju, pa jedan mali broj sveštenika liježe na rudu režimu. Ogorčeni narod ih bojkotuje, ne obavlja kod njih krštenja i vjenčanja, pa ni opijela i sahrane. Vođe pokreta 1898. odnose patrijarhu Konstantinu u Carigrad prijedlog novog crkvenog ustava, ali se poslije čak godine bavljenja tamo, vraćaju neobavljena posla. Treba li napominjati da je agilni prota - pop Stijepo sve vrijeme u epicentru ovih zbivanja?! Njegovo pismo kojim traži diplomatsku pomoć Rusije stiže na sto moćnom senatoru Pobjedonoscevu, kojeg su zvali “drugi car”. Potom ga vidimo u delegaciji koja ponovo 1902. pohodi patrijarha u Carigradu.

Na kraju žestoke devetogodišnje borbe, led je na Dunavu počeo da puca 13. avgusta 1905. Car potpisuje uredbu o srpskoj crkveno-prosvjetnoj upravi. Iako nisu ostvareni svi željeni ciljevi, ipak je izvojevana značajna pobjeda. Srbi su uspjeli ostvariti široko akcijsko jedinstvo i opšti konsenzus oko važnih nacionalnih ciljeva. To je potvrdilo njihovu političku zrelost i ozbiljan potencijal za borbu koja će tek uslijediti. Za manje od decenije silna monarhija će pred Srbima na Ceru i Kolubari podviti rep, a potom i naučiti, doduše kasno, da batina ima dva kraja.

U sam suton 19. vijeka i muslimani počinju svoj autonomni pokret. Ne izmišljajući toplu vodu, u potpunosti preuzimaju srpsku matricu borbe. Srbi to iskreno podržaše, nudeći im saradnju, što ovi u većini i prihvatiše. Pored bliskih odnosa Gliše Jeftanovića i Ali-bega Firdusa, uz Miću Avakumovića i druge i pop Stijepo uporno radi na toj slozi i zajedničkom otporu “Švabama”. On se često sastaje sa muslimanskim vođama: Užičaninom Halilbašićem i Zildžom, te sa Salihom Kazazovićem, dogovarajući sa njima forme političkog sporazuma i djelovanja. Jedna grupa radikalnih muslimanskih đaka, koja se sastajala u hadži-Šabanovoj kafani na Bentbaši, bila je oduševljena srpskom odlučnom borbom, a posebno ratobornim popom Stijepom. S njim su imali redovne kontakte, a zbog brojnih doušnika konspirativno su ga zvali “Hodža”. Otuda se u njegovom dvorištu nađe i mlađani Delić sa početka ove priče.

U našoj burnoj istoriji, ovo se može smatrati najsvjetlijim periodom u odnosima Srba i muslimana. Vlasti su upravo kao od guje strepile da ne dođe do političkog približavanja muslimana većinskim i buntovnim Srbima, jer bi tad u vodu pala sva njihova politika i Kalajev stupidni projekat “bosanstva”. Zato brzo izazvaše razdor, preko agrarnog i drugih gorućih pitanja.

Prošlost nas uči da dvije strane najjače spaja zajednički neprijatelj. Kamo sreće da se i danas mnogi osvijeste i uvide ko su im stvarni neprijatelji, tad bi se druga priča ovdje pričala. Ali ne da pusta mržnja i slugeranjski mentalitet prema moćnima. Međutim, to je tema za neku drugu priču.

Pop Stijepo je svoju stradalnu dušu predao Gospodu 10. februara 1908, prerano u 50. godini. Njegovo tijelo nije izdržalo sve munje i gromove koji su ga šibali 25 godina, dok ga je porodična tragedija kidala iznutra. Za života je sahranio devetoro svoje djece, a kad mu umrije i sin Vladan pade na postelju sa koje se više nije dizao. Ali i pored svega, njegov borbeni duh nije bio slomljen i na smrti je, sijevajući očima, govorio prijateljima “ne bilo vam prosto ako Švabe ne istjerate iz Bosne”.

Sarajevo je dostojno ispratilo ovog duhovnog vođu i velikog borca. Sve srpske novine su donijele čitulje i nadahnute nekrologe, “Bosanska vila” 20.2.1908, ne bez patosa, između ostalog piše: “Velika su i mnoga njegova djela, svijetla i uzvišena kao što bijaše i duh njegov, ... Svi ronimo gorke suze za tako vrijednim i rijetkim sveštenikom, za mudrim i uzvišenim vođom narodnim, za tako darovitim političkim i književnim radnikom, ...”

Spomenik

Razna patriotska društva i organizacije brižno su čuvale uspomenu na popa Stijepa u vidu pomena svečanih akademija i sl. U Sarajevu je 7. novembra 1932. održan niz patriotskih manifestacija, obilježavana je godišnjica ulaska srpske vojske u grad, a značajan čin je bio otkrivanje spomenika svešteniku Stevanu Trifkoviću, koji je podigla Dobrotvorna zadruga Srpkinja, a pomogoše i Bratstvo Svetog Save, Crkvena opština sarajevska i Udruženje pravoslavnih sveštenika. Spomenik je urađen u Subotici po nacrtu arhitekte Smiljanića u vidu masivnog granitnog bloka koji simbolizuje gromadni duh i karakter popa Stijepa. Uz prisustvo mitropolita Petra (Zimonjića) osvećenje je obavilo sedam sveštenika praćeni horom “Sloge”. Samom činu je prisustvovao veliki broj uglednika koji su u svojim govorima istakli grandioznu ulogu popa Stijepa u velikim danima borbe za crkveno-školsku autonomiju.

Doušnici

Režim je u BiH stvorio pravu vojsku špijuna, žbirova i doušnika koji su bili njegove uši i oči. Nisu se birala sredstva da se “uklone nepoćudni elementi”. Zanimljiv je slučaj sobarice u sarajevskom ruskom konzulatu, koju je po befelu (naredbi) zaveo jedan mlađi agent. U odsustvu konzula Bakunjina, zaljubljena guska ga upusti u konzulat, gdje on pokupi neke povjerljive papire, od čega je zaboljela glava mnoge ugledne Srbe, pa i popa Stijepa Trifkovića.

Piše: Dragan Mijović