Iako je Prvi srpski ustanak podignut protiv zuluma odmetnutih dahija, treće godine od njegovog izbijanja, u ljeto 1806. godine, uviđajući razmjere i karakter ustanka, Stambol proglašava džihad protiv Srba, riješen da se svim sredstvima obruši na njih i pobunu uguši u krvi.

Saveznički francuski generali izradiše plan koji se, u najkraćem, odvijao ovako: Od Vidima je nastupalo 1.800 vojnika pod komandom Jusuf-paše. Skadarski Ibrahim-paša Bušatlija je krenuo iz Niša ka Deligradu sa 55.000 vojske. Međutim, najveću prijetnju je činilo preko 40.000 bosanskih Turaka pod komandom Sulejman-paše Skopljaka. Oni su i ranije upadali u Podrinje i Mačvu, čineći stravične zločine nad nedužnom rajom, ostavljajući pustoš i zgarište iza sebe. Vjerski fanatizovani i okrutni, bošnjaci su bili najopasniji od svih turskih vojski, po mišljenju srpskih vojvoda. Posebna tragika je bila u porijeklu tih “Turaka”, koji su govorili srpskim jezikom i pisali ćirilicom. Ovom prilikom, prodirući ka Šapcu, prevazišli su po svireposti sve do tada viđeno.

U tom kritičnom trenutku Karađorđe sa vojskom kod Deligrada čeka da suzbije Turke od Niša, dok je Milenko Stojković  kod Poreča 6. jula već junački porazio vidinsku vojsku. Vožd poručuje Nenadovićima Mateji i Jakovu da pregovorima sa Turcima “kupe” nešto vremena, dok on ne stigne u pomoć, istovremeno oštro prijeteći da će surovo kazniti svaki kukavičluk i defetizam, što je kasnije i učinio. Čim je na Moravi razbio Turke, okreće brzo vojsku ka Drini. Pregovori zaista usporiše tursko napredovanje, koje je išlo u dvije kolone prema Šapcu i Valjevu, sa namjerom da se kod Paleža spoje i prodru ka Beogradu. Vožd to dozna preko svojih ljudi u Austriji pa je glavna strategijska ideja bila spriječiti spajanje tih dviju vojski. Zbog toga glavninu snaga predaje Milošu Obrenoviću, koji kod Bratačića 1. avgusta skrši kolonu srebreničkog Hadži-bega, što se iz Soko-grada kretala ka Valjevu.

Sam Karađorđe hita ka Šapcu, vršeći usputnu brzu mobilizaciju sveg muškog ljudstva, koje osim oružja nosi budake, sjekire i drugi alat. Trebalo je podići tvrdi šanac, jer brojčana nadmoć Turaka nalaže  defanzivnu taktiku. Usput se vojska pričešćuje kod sela Trbušaca, a poslije će i u šancu svako jutro popovi držati službu Božju.  Vožd, poznajući taj teren iz ranijih okršaja, uoči strateški potencijal brijega Mišara za gradnju šanca, kojim će zatvoriti put Turcima ka Beogradu. Vođen instinktom rođenog vojskovođe i znanjem stečenim u austrijskom frajkoru, Đorđije s vojskom za samo tri dana danonoćnog rada sagradi moćno utvrđenje, po svim pravilima tadašnje fortifikacije. Šanac je četvorougao, stranica oko 300 metara dugih, okružen preko metar dubokim rovom, sa velikim “vučjim jamama”, iz kojih strši zašiljeno kolje. Na grudobranu je palisad od debelog zašiljenog kolja, sa banketom za dva reda strijelaca i rovom za rezervu, koja je punila oružje i popunjavala poredak strelaca. Na šancu su i četiri ugaone table za dva topa, jednu haubicu i jednu kumbaru. U šanac se zatvorilo blizu 7.000 srpskih boraca i na svakom sektoru su određene starješine koje su održavale besprijekoran poredak, a sve je bilo pod gvozdenom voždovom kontrolom.

Srpsku konjicu jačine oko 1.700 vojnika, pod komandom popa Luke Lazarevića, vožd je sakrio u obližnju šumu Jelenču i ona će donijeti ključnu prevagu u kritičnom trenutku bitke. Vezir Skopljak je, čekajući prikupljanje svojih oko 40.000 vojnika, dao vremena voždu da ovo sve uredi i pripremi. Ujutro u osam sati 13. avgusta preko rijeke Dumače počeo je turski napad u linearnom poretku konjice. Prije toga je izvršena jaka artiljerijska priprema, ali bez velike štete po Srbe. Jedno neeksplodirano đule palo je pred noge samom Karađorđu koji je, visok kao bor, mirno stajao nasred šanca, u gunju, sa crnom šubarom na glavi. Sa jednog visokog jasena neki Turčin je navodio svoju artiljeriju, ali ubrzo ga preciznim hicem odatle “skinu” Tadija Crnobarac. Pred šancem turska konjica natrča na zapreke od kolja i divlje loze, konji se počeše saplitati i padati i tad, po Voždovoj komandi, topovi i birani srpski strijelci otvoriše žestoku vatru, što sasiječe i osujeti prvi napad u kojem izginu dosta begova i barjaktara.

Uskoro uslijedi i drugi napad u masovnom zbijenom poretku konjice i pješadije, ali mnogi padoše pod preciznom vatrom, a drugi završiše na oštrom kolju “vučjih jama”. Udarivši na tvrdo, početna turska nadmenost pređe u panično povlačenje, uprkos kandžijama i psovkama njihovih oficira. Nastupi prekid napada u kojem su hodže i derviši uspjeli povratiti poljuljani moral jedinica.

Potom krenuše u strahovit odsudni napad, žestoko navali konjica pod komandom ozloglašenog junaka Kulin-kapetana. Ovaj put Turci se probiše do samog grudobrana i počeše uskakati u šanac, gdje otpoče borba prsa u prsa. U tom dramatičnom trenutku  Karađorđe topom dade znak skrivenoj srpskoj konjici. Tad se preko 1.500 konjanika, podijeljenih  u dva dijela, u divljem jurišu zari u bok i leđa Turcima. Prvi odred, pod komandom Luke Lazarevića, smoždi zatečene Turke oko šanca, praveći strašnu klanicu, dok drugi, vođen protom Matejom i Lazarom Mutapom, izgazi i isiječe turske artiljerce i potisnu vezirovu gardu, pa se ustremi na njihovu rezervu prema selu Orašcu. Tada vožd naredi otvaranje kapije šanca i u sredinu turskog rasporeda strelovito jurnuše pješaci, nagnavši ih u bezglavu bježaniju, gdje su listom ginuli u rasulu i panici.

Vreo ljetni dan ispuni težak miris krvi i zapomaganje ranjenika. Boj se okonča oko šest časova briljantnom srpskom pobjedom. Osmatrači sa austrijske strane u Beč javiše da je oko šanca izginulo blizu 3.000 Turaka, međutim srpski potjerni odredi naredna dva dana uništiše skoro još toliko. Samo u Kitogu vojska Stojana Čupića i Miloša Pocerca je posjekla preko 1.000 turskih vojnika, dok je u zasjedi prote Smiljanića stradalo njih oko 500, a 300 bilo zarobljeno. Dio viđenijih Turaka je potražio spas preko Save u dogovoru sa Austrijancima, ali ih je i tamo u selu Bosutu sustigla potjera Lazara Mutapa i Cincar Janka. Tu su posječeni Ostroč-kapetan, hadži Mosto i mnogi drugi. U ovoj bici je poginuo neobično veliki broj turskih velikaša, paše Vidajić i Sjerčić, Kulin-kapetan i još mnogi drugi prvaci.

Srpski gubici se procjenjuju na oko 500 ljudi. Ova veličanstvena pobjeda, jedna od najznačajnijih u srpskoj istoriji, bila je prekretnica ustanka i prvi veliki kamen udaren u temelje obnove srpske države. Ona je u nebo digla ugled srpske vojske i komande, dajući joj vjeru i samopouzdanje za velika dostignuća u budućim vremenima, jer će borba Srba sa obje strane Drine za oslobađanje od turskog jarma trajati još dugih 100 godina, sve do Berlinskog kongresa i Prvog balkanskog rata.

Višnjić i “Indeksi”

Ovu slavnu srpsku pobjedu opjevao je u divnoj epskoj pjesmi “Boj na Mišaru” srpski Homer Filip Višnjić, ali malo ljudi zna da su po tim stihovima sarajevski “Indeksi” 1967. snimili istoimenu pop kompoziciju u čiji su aranžman ušli i zvuci gusala. Inače je ova bitka  bila vrlo česta umjetnička inspiracija.

Autor: Dragan Mijović