Kada je krajem 19. vijeka mlada Beograđanka, sa pogledom punim odlučnosti, ušla u zgradu Tehničkog fakulteta kao jedina žena među muškarcima, malo ko je mogao pretpostaviti da će upravo ona promijeniti ne samo arhitektonsku scenu Srbije, već i način na koji društvo gleda na žene u profesijama.

Jelisaveta Načić (1878–1955), prva žena arhitekta u Srbiji i jedna od prvih na Balkanu, ostavila je dubok trag na licu Beograda, ali i u istoriji za borbu prava žena.

Žena ispred svog vremena

Rođena u uglednoj trgovačkoj porodici u srcu Beograda, Jelisaveta je već u djetinjstvu pokazivala veliku inteligenciju i kreativnost. Kao odličan đak završila je Prvu žensku gimnaziju, a zatim, uprkos snažnom otporu patrijarhalnog društva, upisala Arhitektonski odsjek na Tehničkom fakultetu Velike škole u Beogradu, koji je dotle bio potpuno muška sredina.

Diplomu je stekla 1900. godine, sa svega 22 godine, otvarajući tako vrata ženama u svijetu srpske arhitekture.

Službeni arhitekta grada Beograda

Nakon diplomiranja, Načićeva je postala službeni arhitekta Beogradske opštine, što je samo po sebi bilo presedan. Ubrzo je pokazala da joj funkcija nije data zbog hrabrosti, već zbog znanja i vizije.

Njen stil je predstavljao spoj akademizma, secesije i racionalizma, a njene projekte su odlikovali elegancija, simetrija i pažnja prema detalju, a ovo su neki od njenih najvažnijih projekata:

Osnovna škola „Kralj Petar I”

Najpoznatije djelo Jelisavete Načić je monumentalna zgrada Osnovne škole „Kralj Petar I” na Dorćolu, izgrađena 1906. godine. To je prva školska zgrada u Srbiji projektovana po svim savremenim pedagoškim standardima. Objekat i danas važi za jednu od najljepših škola u Beogradu – sa bogatom fasadom, visokom umjetničkom vrijednošću i funkcionalnim rasporedom učionica.

Javni toalet na Terazijama

Jedan od prvih urbanih komunalnih objekata tog tipa u Beogradu, izgrađen 1907. godine. Bio je izrazito moderan za svoje vreme – sa vodovodom, kanalizacijom, ventilacijom i prostorijama za dame i gospodu.

Nažalost, ovaj objekat je kasnije srušen, ali se u istoriji arhitekture pamti kao pionirski potez u razvoju urbanizma.

Stepenište na Kalemegdanu

Projektovala je monumentalno stepenište koje vodi od Topličinog venca ka Savi. Ovaj projekat je svedočanstvo njenog osećaja za prostor i pejzažnu arhitekturu. Stepenište i danas predstavlja jedan od simbola Starog Beograda.

Kapela i spomenik na Topčiderskom groblju

Projektovala je nekoliko spomenika i mauzoleja na grobljima u Beogradu, kao i kapelu na Topčiderskom groblju, gdje je kombinovala tradicionalne i moderne elemente, uz posebnu pažnju prema simbolici i umjetničkom izrazu.

Stambeni objekti i privatne vile

Pored javnih objekata, projektovala je i nekoliko privatnih kuća i vila u Beogradu i Šumadiji, naročito na Vračaru i u okolini Knez Mihailove ulice. Mnoge od njih su izgrađene u duhu secesije i sa umjetnički obrađenim fasadama, što ih čini vizuelno upečatljivim i danas.

Zabranjena zbog pola

Uprkos dokazanom talentu, Jelisaveta je bila uskraćena za položaj glavnog gradskog arhitekte – ne zato što nije bila kompetentna, već zato što je bila žena. Zakonska rješenja onog doba nisu predviđala da žena može obavljati takav položaj. Tako je njena zvanična karijera okončana pre nego što je u potpunosti dostigla zrelost.

Rat, ljubav i izgnanstvo

Kada je izbio Prvi svjetski rat, mogla je, kao mnogi drugi, da napusti zemlju. Međutim, ostala je u Beogradu. Austrougarske vlasti su je, zbog njene nacionalne svijesti i uticaja, internirale u logor Nežider u Mađarskoj. Tokom te prinudne izolacije, odbila je svaku saradnju sa okupatorom, noseći svoj identitet kao ponos, a ne kao teret. U logoru je brinula o drugim internirankama i pokazala veliku hrabrost i moralnu snagu.

Njena veza sa albanskim rodoljubom Lukeom Lukajem, koga je upoznala upravo u logoru, takođe je imala patriotsku dimenziju – u tom braku nije bilo odricanja, već spajanja dva slovenska i balkanska duha koji su verovali u slobodu i pravdu za svoje narode.

Vezana za svoju domovinu

Čak i kada je napustila Srbiju i živjela u Skadru, ostala je vezana za svoju domovinu. Čuvala je pisma, projekte i fotografije svojih radova, i ponosno svjedočila o svom poreklu. Njena skromnost nije dozvolila da se nameće javnosti, ali se u krugovima intelektualaca i srpskih iseljenika znalo ko je ona.

Nasleđe i priznanje

Jelisaveta Načić je preminula 1955. godine u Dubrovniku u tišini kao većina velikih umetnika, ali je tek kasnije dobila priznanje koje zaslužuje.

Danas jedna ulica u Beogradu nosi njeno ime, njeni radovi se proučavaju na fakultetima, a izložbe posvećene njenom stvaralaštvu sve češće ukazuju na značaj njenog djela.

Njena karijera bila je kratka, ali intenzivna, i dovoljna da pokaže šta jedna žena može da postigne ako joj se pruži prilika. Bila je prva – ne samo u arhitekturi, već i u borbi za rodnu ravnopravnost, u vremenu kada takva borba nije imala ni ime.