Debele naslage ideološkog taloga i potpuno nepotrebnih i štetnih manipulacija decenijama opterećuju šumaričku tragediju, zatamnjujući istinu o ovom istorijskom događaju, nerijetko i reletivizujući zločin njemačkih okupacionih trupa.

Polemike o broju streljanih u Kragujevcu i okolnim selima oktobra 1941. i danas traju, iako je pokojni istoričar Staniša Brkić, dugogodišnji kustos Muzeja „21. oktobar”, poslije četvrt vijeka istraživanja, 2007. godine objavio knjigu „Ime i broj” i u njoj iznio podatke o 2.796 ubijenih. Moguće je da je streljanih bilo i više, nekoliko desetina ili par stotina, prije svih Roma koje su ljotićevci, po naredbi Marisava Petrovića, nudili Nijemcima u zamjenu za Srbe zatvorene u topovskim šupama u Šumaricama. Uprkos tome, u mnogim medijima se i danas govori o 7. 000 streljanih, kao da je 3.000 ubijenih – malo.

U Kragujevcu i okolnim selima, za samo tri dana, od 19. do 21. oktobra 1941. ubijeno je skoro 3.000 nedužnih civila. Bila je to krvava odmazda za događaj na sredokraći puta između Gornjem Milanovca i Kragujevcu gdje su partizanske i četničke jedinice 16. oktobra napale okupatorsku kolonu, ubivši devet i ranivši 27 vojnika od kojih je jedan preminuo u bolnici.

Odmazda je izvršena po zloglasnoj naredbi „sto za jednog” koju je general Franc Beme izdao 10. oktobra. Po toj naredbi, za svakog ubijenog njemačkog vojnika trebalo je streljati 100 ljudi, a za svakog ranjenog 50. Ta naredba odnosila se samo na Srbe, ne i na pripadnike drugih naroda što su živjeli u Kraljevini Jugoslaviji.

- Vaš je zadatak da prokrstarite zemljom u kojoj se 1914. potocima lila nemačka krv usled podmuklosti Srba, muškaraca i žena. Vi ste osvetnici tih mrtvih. Za celu Srbiju stvoriti zastrašujući primer koji mora pogoditi celokupno stanovništvo - riječi su generala Bemea, bijesnog što je na tlu slobodarske Srbije poražen u Prvom svjetskom ratu.

Raciju u Kragujevcu i okolnim selima, koja je počela 18. oktobra uveče, sproveli su major Paul Kenig i kapetan Fric Fidler koji su i rukovodili streljanjem. Ljude su kupili po ulicama, fabrikama, dućanima. Na različitim stratištima u gradu, najviše u Šumaricama, streljani su i srednjoškolci, njih 261. Streljano je i 16 mladića uzrasta od 19 do 21 godine, kao i 40 dječaka koji su imali između 11 i 15 godina. Dakle, Nijemci su streljali i mlađe od 16 godina, a najmlađi Dragiša Nikolić imao je 11 godina i 11 mjeseci kada su ga sasjekli rafali u Šumaricama. Zajedno sa učenicima streljani su i profesori, direktor Prve muške gimnazije Lazar Pantelić i direktor Ženske učiteljske škole Miloje Pavlović, za koga se vezuje predsmrtni uzvik „Pucajte, ja i sada držim čas.”

Uprkos stravičnom zločinu koji je počinjen nad nedužnim civilima, njemačkim vlastima to nije zasmetalo da od nadležnih u gradu prije nekoliko godina zatraže da se u Šumaricama podigne spomenik i njihovim vojnicima, poginulim u oba svjetska rata na području Kragujevca.

- Što se tiče nemačkog zahteva, on je izrečen usmeno, ne u zvaničnoj formi. Uostalom, to pitanje podrazumeva i angažman Vlade Srbije - izjavio je tim povodom za „Politiku” član gradskog vijeća za kulturu Miljan Bjeletić.

Na ovogodišnjem Velikom školskom času u Šumaricama, kraj Spomenika streljanim đacima i profesorima, izvedena je poema „Šum, Šumarice” Dragana Cvijetića. 

Srpska pravoslavna crkva kanonizovala je „novomučenike kragujevačke”, a odlukom Narodne skupštine iz 2011. godine 21. oktobar je proglašen za državni praznik – Dan sjećanja na srpske žrtve u Drugom svjetskom ratu.

Zabuna oko petog tri

Monumentalni spomenik u srcu Šumarica, kraj kojeg se svake godine održava Veliki školski čas, centralna manifestacija oktobarskih komemorativnih svečanosti, rad nedavno preminulog vajara Miodraga Živkovića – Spomenik streljanim đacima i profesorima, što je zvaničan naziv tog obilježja iz 1963, mnogi i danas zovu „Peto tri”, prije svega zbog oblika koji podseća na rimski broj pet. Dodatnu zabunu unijele su i neke umjetničke interpretacije tragičnog događaja, prije svega pesma „Krvava bajka” Desanke Maksimović sa stihom „umrla je mučeničkom smrću četa đaka u jednom danu.” Ova pesma je objavljena odmah poslije rata, a na to se kasnije nadovezao i film „Prozvan je peti tri” scenariste i reditelja Milenka Štrpca iz 1962. godine.

Zbog pogrešnih pretpostavki u vezi sa pjesmom i ideološke zloupotrebe istorijskih činjenice u filmu ne samo da se došlo do medijski ustaljenog, a pogrešnog naziva spomenika, već mnogi misle i kako je u Šumaricama streljano čitavo odjeljenje peto tri Prve muške, danas Prve kragujevačke gimnazije.

Iz petog tri Prve muške gimnazije niko nije streljan. „Politika” je u nekoliko navrata iznosila ovaj podatak, a ovaj list posjeduje i spisak i imena svih učenika petog tri, kao i njihove druge generalije koje su unijete u gimnazijski dnevnik za školsku 1941/42. godinu. Školski dnevnici ovog i drugih odjeljenja Prve muške gimnazije, kao i drugih kragujevačkih škola, brižljivo se čuvaju u Istorijskom arhivu Šumadije.

Peto tri imalo je 51 učenika, 37 upisanih na početku i 14 tokom školske godine. Školu je završilo 27 učenika, a njih 24 se ispisalo iz različitih razloga, ili da bi prešli u neku drugu školu ili zato što su morali da promijene mjesto boravka.

U petom tri bilo je najviše Kragujevčana i učenika iz okolnih sela, ali bilo je i gimnazijalaca iz čitave Kraljevine Jugoslavije, današnje Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Mostara, Strumice, Skoplja, Subotice, Valjeva... Rodom iz Uroševca je Dimitrije Tadić, rođeni brat našeg čuvenog glumca Ljube Tadića.

Razredni starješina petog tri bio je Predrag Midžović, koji je odjeljenje preuzeo od svog kolege profesora Živojina Lazarevića 24. marta 1942. godine.

Gimnazije se tada nisu upisivale redovno, odmah po završetku osnovne škole, nego je srednje obrazovanje nastavljao ko je kad mogao, odnosno napuštao po naređenju ili na molbu roditelja koji su živjeli na selu. Tako su učenici petog tri bili različitog godišta, od 1923. do 1927. Srećom, niko od njih nije skončao u masakru koji su oktobra 1941. u Kragujevcu počinili vojnici Vermahta. U Šumaricama su streljani učenici nekih drugih odjeljenja Prve muške gimnazije.

Piše: Brane Kartalović