Četvrta je godina ustanka 1808, u Srbiji se još listom gine i krv se lije nemilice, no uprkos tome, u Beogradu se priređuje jedna, za te prilike skoro nestvarna svečanost.

Mitropolit Leontije osvećuje prostorije novootvorene Velike škole. Prisutni su svi članovi Praviteljstvujuščeg sovjeta (vlade), a tu je i veliki broj narodnih starješina, upravo pridošlih iz svojih pobunjenih nahija.

Njihovo svečano držanje i ozbiljna potamnjela lica govore da su svjesni važnosti ovog trenutka usred oslobodilačkih napora Srbije. Da je tako govori i činjenica da su među prisutnim đacima prve generacije mahom njihovi sinovi, kojima se i sam vožd Karađorđe između ostalog obratio riječima: “Mi imamo dovoljno mišica za odbranu Srbije, ali nemamo dovoljno veštih ljudi za upravljanje. Da mi znamo državu voditi onako kako znamo voditi vojsku, drukčije bi sada stajali. Učite se vi, dakle, da nastavite naše srećno započeto delo. U vama je sva nadežda naša sa te strane”.

Potom je stari profesor Dositej Obradović istakao: “Od vas će se sva nacija naša prosvetiti i na svako dobro nastaviti, zato što vi ćete biti s vremenom narodni poglavari, sudije i upravitelji i od vas će zavisiti sveopšte narodno blagopolučje, čest i slava.”

Ovaj najumniji Srbin tog vremena, uprkos godinama, odazvao se pozivu voždovom da bi bio na “polzu” narodu svom, pa je prihvatio i dužnost prvog upravnika ove tek otvorene škole. Međutim, zasluga za njeno formiranje pripada jednom drugom vrsnom srpskom intelektualcu, Ivanu Jugoviću, po kojem će je mnogi i zvati “Jugovićeva Velika škola”, što će i sam Dositej potvrditi, nazivajući ga dikom i ponosom Srba.

Taj erudita iz Bačke bio je pravnik, profesor, književnik, prevodilac, poliglota, prvi sekretar Sovjeta, diplomata, tajni Karađorđev savjetnik i popečitelj (ministar) prosveštenija. Govorio je više stranih jezika: njemački, mađarski, ruski, francuski, latinski i italijanski. On ne samo da je bio inicijator, već je osmislio i kompletan školski program, a u početku bio i njen jedini profesor, pri čemu su mu uzori bili napredne akademije i liceji u Ugarskoj.

Ovo beogradsko učilište zamislio je kao stručnu školu pravnog karaktera i, shodno tome, već na drugoj godini izučavale su se tematske cjeline kao osnovni zakoni, način izbora sovjetnika, pravosuđe, vojna sila, državni prihodi, spoljna politika i slično. Premda su, kao i on, mnogi učeni Srbi prečani došli da pomognu u uspostavi državne administracije, Jugović je uporno ponavljao da jedna država i narod “samo po nuždi uvoze” učene ljude, te da njih treba stvarati od domaćih sinova.

Za tu ideju je pridobio uticajnog Mladena Milovanovića,  a potom i samog Karađorđa. Veliki ljudi imaju velike ideje, a najveći među njima su oni koji svoje velike ideje i realizuju. Škola je svake naredne godine imala sve više đaka, među kojim su bili i Vuk Karadžić, Lazar Arsenijević Batalaka, Karađorđev sin Aleksa i mnogi drugi, kasnije poznati i priznati ljudi. Naravno i broj profesora se povećavao, međutim Jugović je svojim učenicima ostao u najsvjetlijoj uspomeni.

Kaže se da nema velike škole bez velikih učitelja. Hvalili su njegovu široku erudiciju, te način predavanja, ističući da je za njih bio vrlo blag i čovječan, a neke siromašne đake novčano je pomagao iz svojih prihoda, iako se zna da je prema ljudima znao biti hladan i arogantan. Škola je i u tim teškim ratnim uslovima polučila vrlo dobre rezultate, ali nažalost prestala je sa radom na Ilindan 1813., kada je i ustanak doživio slom.

Ona se danas smatra embrionom visokog školstva u Srbiji i pretečom Beogradskog univerziteta. U vezi s njom Jugovićeva zasluga je nesporna, kao patriotsko i vizionarsko djelo, ali tu se ne završava priča o njegovom djelovanju u Prvom srpskom ustanku, o čemu kod istoričara postoje različite ocjene. Zbog boljeg razumijevanja tog vremena, ali i nekih savremenih procesa, bacićemo malo više svjetla na određene događaje u kojima je on imao istaknutu ulogu.

Ivan Jugović, odnosno Jovan Savić, kako glasi njegovo kršteno ime i prezime, rodio se 1772. godine, dakle prije 252 godine. Njegov otac bio je somborski sveštenik Gavrilo Savić koji se tako prezivaše po ocu Savi, dok porodica vuče porijeklo od Nevesinja u Hercegovini, gdje su se prezivali Jugovići. Jovan je niže škole svršio u Somboru, gimnaziju u Segedinu, a prava na peštanskoj Kraljevskoj akademiji. Odatle je 1798. sa visokim preporukama stigao u Karlovce, kada ga mitropolit Stratimirović postavlja za profesora u tamošnjoj čuvenoj gimnaziji.

Njegov cilj je bila monaška riza i karijera u crkvenoj hijerarhiji, međutim mitropolit nije mislio tako, iako je Jovan bio njegov ljubimac. Naime, zbog njegovog preslobodnog duha, ali i zbog čestog boravka u društvu ženskinja koje su ga obožavale, monaški postrig je izostao. Nasuprot drugačijim tvrdnjama, Jovan uvrijeđen napušta Karlovce i prelazi za sekretara vršačkog vladike Jovana Šakabente. Međutim, ni u Vršcu se Savić nije zadugo skrasio, pa pred kraj 1805. pređe u Smederevo srpskim ustanicima. Svoje patriotsko oduševljenje izrazio je stihovima: “Ne mož sercu odoleti v otečestvu ne prispeti.”

Odmah se stavio na raspolaganje Praviteljstvujuščem sovjetu i bio među prvim od učenih Srba koji se priključio ustanku. Uzima pseudonim Ivan Jugović pod kojim će djelovati i postati istorijski poznat. To je tada bio uobičajeni način da bi se zaštitile porodice od mogućih neprijatnosti, ali i da Turci ne bi Beču dodijavali protestima zbog učešća njegovih državljana u srpskoj pobuni. Nešto više od godinu dana bijaše pisar u Sovjetu i nadglednik školske nastave, da bi potom 1807. postao prvi sekretar te srpske “vlade”.

Iste godine u Sloboziji Rusija potpisa primirje u ratu s Turcima kojim Srbija nije bila obuhvaćena. Stoga Karađorđe u diplomatsku misiju kod komandanta Ruske moldavske vojske, generala Mejndorfa, šalje poslanstvo na čelu sa Ivanom Jugovićem. Oni su imali zadatak da ruskoj strani predoče realno stanje stvari i zamole da i Srbija bude obuhvaćena i zaštićena tim primirjem, što se naknadno i desilo.

Uskoro se među ustaničkim vođama formira jaka opozicija Karađorđu u namjeri da se oslobode njegovog despotskog starješinstva. Njih je skoro javno podržavao ruski izaslanik u Beogradu Rodofinikin, zatim srpski oficir kod Rusa Jovan Čardaklija, te drugi sekretar u Sovjetu Jeremija Gagić, kasniji dugogodišnji ruski konzul u Dubrovniku sa kojim je Njegoš tijesno sarađivao. Oko toga je i mitropolit Leontije, Grk fanariot, brzo našao zajednički jezik sa nadmenim Rodofinikinom, takođe Grkom, koji je pokušavao da se Karađorđu nametne kao nadređena instanca.

Međutim, vožd ga je ignorisao, čak i grubo ponekad. Naime, ruskoj strani nije odgovarao neposlušni i kruti vožd, koji mašta o stvaranju nekakve velike nezavisne srpske države. Rusija je u tom trenutku Srbiju vidjela kao malu vazalnu kneževinu unutar Turskog carstva, nad kojom bi oni imali određeni protektorat. U to vrijeme Rusi nisu poznavali snagu srpske državotvorne misli i vojnu vitalnost, pa su Srbe stavljali u isti koš sa Vlasima, na primjer.

Rodofinikin je pak smatrao Jugovića najsposobnijim čovjekom u Sovjetu, s velikim uticajem na Karađorđa pa je nišaneći vožda gađao u njega raznim podmetanjima i klevetom. Označen je kao austrofil mada bi se prije moglo reći da je bio sklon političkom pragmatizmu. Iako dobar poznavalac perfidne antisrpske politike Beča i Pešte, bio je i te kako svjestan da se ustanak ne bi ni do tog vremena održao bez te susjedne moćne zemlje iz koje je ustanicima stizalo oružje, hrana i džebana. I uvijek se nalazio način da pogranične vlasti zažmire na jedno, a ponekad i oba oka, pri prebacivanju tih potreba. Srpske čete i pukovi su u prošlosti dobrano zadužili Beč, a mnogi Srbi su tu stekli i zavidan društveni status. On je smatrao da Srbija ne smije okretati leđa podunavskoj monarhiji za ljubav Rusa sa kojima takođe, po njemu treba graditi izuzetno bliske savezničke odnose.

Upravo je  Jugović po prvi put etablirao srpsku politiku saradnje sa svim velikim silama, uz insistiranje na vlastitoj slobodi i suverenitetu. Na tom tragu on će kasnije sugerisati voždu da se obrati i Napoleonu, čije se prisustvo u Dalmaciji reflektovalo i na Balkan. Velike sile su u tom trenutku igrale igru lažnih partnerstava i saveza, čineći ispod žita sve da onemoguće jedna drugu u ostvarenju dominacije nad Portom, svjesne da je budući sukob neizbježan (Belum omnium centra omnes).

Ne želeći da kvari odnose sa Rusima, od kojih je stalno očekivao veću vojnu i političku pomoć, njima za volju vožd razriješi Jugovića funkcije sekretara u Sovjetu, ali ga po svemu sudeći zadrža kao svog tajnog savjetnika. Mada je Jugović teška srca odstupio, nije se i pokolebao pa odluči završiti neke druge ranije planirane poslove u Srbiji. I tako nastade već pomenuta Velika škola.

Krajem 1808. Karađorđe ga sa poslanstvom ponovo šalje u diplomatsku misiju i to ruskom caru Aleksandru u Petrograd, ali ih u Bukureštu ruske vojne vlasti skrenuše u štab feldmaršala Prozorovskog, glavnokomandujućeg ruskih trupa u ratu sa Turskom. Tu su iz Beograda prije njega već stigle intrige poslanika Rodofinikina pa je knez Prozorovski bio tom prilikom vrlo osion i nadmen. Većinu srpskih zahtjeva je odbio “kao s' nokta”, ignorišući Jugovićevo insistiranje da srpska i ruska strana potpišu pisani vojni sporazum o zajedničkom ratu protiv Porte. Isti stav je imao i po pitanju državne samostalnosti Srbije.

Jugović nije znao da je sa ruske strane za Srbe već bila predviđena neka vrsta vazalnog podaništva unutar Osmanskog carstva, koju bi štitila, ali i kontrolisala Rusija. Tokom razgovora Jugović je, bez puno uvijanja, predočio knezu da su Srbi iz Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Stare Srbije, Dalmacije i drugih srpskih prostora radi da se odmah dignu na oružje i pridruže Srbiji u borbi za konačno izbavljenje iz turskog ropstva, ako ih Rusija može i hoće zaštiti od Austrije. Prozorovski ovo primi kao svojevrsnu megalomaniju i glupost: “Nu što zamišljajete o vaspostavleniju serpskago carstva”, pa je potom posprdno dobacio da je onda pitanje čiji će biti Carigrad, kad se Srbi toliko prošire. Jugović mu je ležerno i duhovito odvratio kako bi bilo pravedno da bude srpski, jer Rusi već imaju prestonicu. I ova deputacija se 1809. vratila u Beograd, ne baš sasvim, ali prilično okraćenih rukava u odnosu na postavljena “prošenija” i očekivanja.

Ivan Jugović je potom postavljen za predsjednika Beogradskog magistrata. U avgustu te 1809. nastupi kriza na vojnom planu pa u strahu od Karađorđa Rodofinikin, Dobrnjac i još neki utekoše u Vlašku, jer su snosili dosta krivice za rasulo koje je nastalo. U situaciji kad se i vožd počeo kolebati Stojan Novaković tvrdi da je Jugović svojim odlučnim i hrabrim stavom i savjetom uticao da Karađorđe brzo poveže pokidane niti, uspostavi red, utegne vojsku i pruži otpor Turcima.

Jugović je i dalje umno i odgovorno pomagao Karađorđu da učvrsti vlast jer je i sam bio ideološki naklonjen centralistički uređenoj monarhiji, u kojoj bi red, pravda i sloga garantovali sigurnost i blagostanje za svakog pojedinca. Njegov govor u Sovjetu, u kojem je iznosio vizije nezavisne srpske države, spada u sam vrh srpskog političkog govorništva.

S proljeća 1910. on je ponovo na važnom diplomatskom zadatku. Karađorđe ga šalje u Beč da u njegovo ime caru Francu prenese čestitke povodom udaje kćerke Marije Lujze za Napoleona. Tom prilikom bečkom dvoru je ponuđeno posjedanje Beograda i još nekih gradova sa ograničenom vojnom posadom, ukoliko bi se Austrija prihvatila zaštite Srbije pred Stambolom, kao slobodne države. Car je to u početku prihvatio, ali se poslije oprezno povukao, računajući na negativnu reakciju drugih sila.

Austrija nije željela tu “pod nosom” nekakvu srpsku državu koja bi bila magnet “njenim” Srbima, a opet, odbijanjem svake pomoći Karađorđu gurnula bi ga potpuno u naručje Rusima, što bi im donijelo prevlast na Balkanu od čega je mnogo zazirala. Jugović je to pravilno procijenio, a vjeruje se da je on i autor Karađorđevog pisma moćnom Napoleonu kojim mu Srbija nudi vojni savez da bi zauzvrat dobila političku podršku.

Kada je obnavljan Sovjet 1811. Jugović ponovo postaje njegov prvi sekretar, a nakon Dositejeve smrti preuzima njegovo mjesto popečitelja (ministra) prosveštenija. I u toj oblasti će odmah uvesti korisne novine, kao što je sistemsko plaćanje učitelja i slično. Pred njim su tada ispite polagali i polaznici tek osnovane Beogradske bogoslovije. Međutim, stalno rvanje sa rusofilima je nastavljeno i on će na Badnji dan 1812. biti ponovo smijenjen. Tom prilikom je kulturno zahvalio i prorekao propast ustanka zbog kratkovide i pogrešne vanjske politike. Ni nakon toga nije ostavljan na miru, pritisci i sumnjičenja za sve i svašta su se nastavili, da bi početkom 1813. bio stavljen u kućni pritvor zajedno sa sekretarom Sovjeta Mihailom Grujovićem i ministrom inostranih dela Miljkom Radonjićem, kao “njemačkim ljudima”.

Početkom marta uspio se prebaciti u Zemun, pa obišao još neka mjesta posjećujući prijatelje i rodbinu. Napoleonov pohod na Rusiju sa 18 evropskih naroda pod svojom zastavom i 800.000 vojnika 1812. doveo je do promjene međunarodne konstalacije, te odsustva ruskih trupa sa Dunava, pa je Srbija ostala usamljena na milost i nemilost Turskoj. Konačno, krajem te 1813. godine, poslije propasti ustanka, rezigniran i bolestan Jugović se upokojio 19. novembra u kući svog brata, advokata Grigorija Savića u Velikom Bečkereku (Zrenjaninu).

Kada je istoričar Aleksa Ivić 1929. u bečkom arhivu pronašao dokumenta o Jugovićevim povjerljivim izvještajima za generala Simbšena u Petrovaradin o događajima u Srbiji, on ga je bez puno razmišljanja oglasio za austrijskog špijuna. Međutim, kasnija istraživanja su na te činjenice bacile malo drugačije svjetlo. Naime, Karađorđe je znao za njegove kontakte sa austrijskim pograničnim vlastima i nije ih sprečavao. Naprotiv, koristili su te veze za nesmetano snabdijevanje, ali se na njih računalo i u mogućoj vojno-političkoj saradnji.

Na kraju, Jugović je i samom voždu organizovao više prisnih susreta sa Simbšenom, koji je kasnije smijenjen i optužen da je pao pod uticaj Jugovića i radio za Srbe. Njegov nasljednik Hiler piše ministru Meternihu da su Jugovićevi izvještaji bezvrijedni, ali da bi im se on mogao prikloniti u budućnosti jer je bio na stalnom udaru proruske grupacije u ustanku. Sličnih ocjena je bilo još. Sve u svemu, taj dio priče traži dodatna istraživanja, a za sada nema vjerodostojnih znakova da je svojim postupcima svjesno ugrozio bilo koji interes srpskog naroda i države.

Najveća greška

Ne smije se nikako zanemariti podudaranje mišljenja trojice učesnika Prvog srpskog ustanka: Sime Milutinovića Sarajlije, Vuka Karadžića i Lazara Arsenijevića Batalake, koji tvrde da ustanak 1813. ne bi propao da su Jugović i Mihailo Grujović imali uticaj na tadašnju politiku. Batalaka smatra najvećom greškom što Jugoviću nije povjeren resor inostranih dela, jer je on tada bio jedini tome činu dostojan i dorastao i bio jedan od najistaknutijih zastupnika ideje srpske samostalnosti i nezavisnosti, od koje ni za pedalj nije odstupao.

Autor: Dragan Mijović